Broniewski Zygmunt (1890-1949), mjr rez. WP, gen. bryg. NSZ; pseudonimy: “Bogucki”, “St. Bogucki”.
Ur. 21 X 1890 r. w Izabelinie (gm. Glinojeck), syn Bohdana Emila, przemysłowca i polityka i Eugenii z Sataleckich. Uczył się początkowo w gimnazjum rosyjskim w Lublinie a po strajku szkolnym w 1905 r. w gimnazjum prywatnym “Szkoła Lubelska”. Maturę zdał jako ekstern w Rosji w 1908 r. W następnym roku rozpoczął studia w Akademii Rolniczej Hohenheim w Stuttgarcie, ukończył je w 1913 r. uzyskując tytuł agronoma. Od XI 1911 do XI 1912 r. odbył jednoroczną ochotniczą służbę wojskową w Grodzieńskim Pułku Huzarów Gwardii, uzyskując stopień chorążego. Od VII 1913 do VII 1914 r. przebywał na praktyce rolniczej w Książkowie Poznańskim.
W lipcu 1914 r. został powołany do służby wojskowej w armii rosyjskiej, do 6. Pułku Dragonów Głuchowskich, w którym brał udział w I wojnie św. Od X 1915 do II 1916 r. przechodził kurs w Mikołajewskiej Szkole Karabinów w Piotrogrodzie, gdzie złożył pełny egzamin oficerski, uzyskując kolejne awanse: na podporucznika (1 I 1916), porucznika (IV 1916) i sztabskapitana (VII 1916). Po wybuchu rewolucji bolszewickiej wydzielił ze swego pułku żołnierzy Polaków i wraz z nimi przedostał się do I Korpusu Polskiego gen. Józefa Dowbór-Muśnickiego, otrzymując tam przydział do 3. Pułku Ułanów. Objął w nim dowództwo 2. a następnie 3. Szwadronu. W czerwcu 1918 r., po rozwiązaniu Korpusu, powrócił do kraju. W XI t.r. wstąpił ochotniczo w Warszawie do formującego się 3. Pułku Ułanów, obejmując dowództwo 3. Szwadronu. 2 I 1919 r. wyruszył w ramach Grupy “Bug” (dowodzonej przez gen. Leona Berbeckiego) na front bolszewicki. W III 1919 r. został zatwierdzony w stopniu rotmistrza, a 1 VI t.r. otrzymał awans do stopnia majora. W X 1919 r. został wyreklamowany z wojska przez Ministerstwo Przemysłu i Handlu, podejmując pracę zawodową.
W VII 1920 r. po odezwie Rady Obrony Państwa wstąpił ponownie jako ochotnik do WP. Został skierowany na front bolszewicki do 3. Pułku Ułanów. W VIII t.r. pułk w czasie marszu na Białystok został zaatakowany przez przeważające siły bolszewickie, które okrążyły oddziały polskie z 1 Dywizji Legionów. Mjr Broniewski zebrał wycofujących się żołnierzy z taborów, wcielił ich doraźnie do swego szwadronu i zaatakował przeciwnika. W brawurowej szarży rozbija batalion nieprzyjacielski, zdobywając 10 km i masę jeńców, wykazując nie tylko nieprzeciętną odwagę osobistą ale i doskonałą orientację w boju. (uzasadnienie dowódcy pułku do odznaczenia VM). Za ten czyn został odznaczony orderem Virtuti Militari V kl. Mimo świetnie zapowiadającej się kariery wojskowej (dowódca pułku wystawił mu następującą opinię: wybitnej odwagi i dzielności oficer, we wszystkich walkach okazał talent, inicjatywę i niepospolite zdolności. Świetny instruktor i organizator (…) zawsze wybitny. Sumienny, pilny, energiczny i sprężysty. 13 III 1921 r. został zwolniony do rezerwy na własną prośbę. W cywilu zajął się administrowaniem majątków ziemskich Garbów (który był w ¼ jego własnością) i Przybysłowice (który należał do jego brata Mieczysława) o łącznej powierzchni ponad 2000 ha. Rozwinął w nich przemysł cukrowniczy i przetwórczy.
Brak jest informacji, czy został zmobilizowany do WP w 1939 r. W 1940 r. rozpoczął działalność w konspiracji, wstępując do Organizacji Wojskowej Związek Jaszczurczy, w której objął funkcję komendanta Okręgu Lublin. W OW ZJ otrzymał awans na stopień podpułkownika (VIII 1942). Po utworzeniu NSZ został komendantem Okręgu II (Lublin), który obejmował 10 komend powiatowych i liczył 6-7 tys. żołnierzy i oficerów. Z dochodów administrowanych przez siebie majątków (których nadal był zarządcą) finansował w znacznym stopniu działalność konspiracyjną. Po podpisaniu umowy scaleniowej NSZ z AK (7 III 1944) początkowo był zwolennikiem scalenia.
W maju t.r. przeszedł jednak do dalszej pracy w NSZ niescalonym (NSZ-ZJ), przyjmując tam awans na stopień pułkownika (1 VI 1944). 24 VII t.r. został wyznaczony przez komendanta głównego NSZ(ZJ), gen. Tadeusza Jastrzębskiego ps. “Powała” na dowódcę Grupy Operacyjnej nr 2, która miała powstać w wyniku koncentracji oddziałów NSZ z Okręgów: XIII (Białystok), II (Mazowsze-Północ) VI (Warszawa-Powiaty). W wyniku wybuchu Powstania Warszawskiego nie doszło jednak do jej utworzenia. 26 VIII 1944 r. został mianowany przez Radę Polityczną NSZ-Zachód inspektorem KG NSZ(ZJ) na teren okupacji niemieckiej. W tym charakterze dokonał reorganizacji w podległych mu komendach okręgów, wizytował także kilkakrotnie oddziały partyzanckie (m.in. trzykrotnie oddziały Brygady Świętokrzyskiej na Kielecczyźnie). Po tragicznej śmierci płk. Stanisława Nakoniecznikowa ps. “Kmicic”, p.o. komendanta głównego NSZ(ZJ), Rada Polityczna NSZ mianowała 20 X 1944 r. płk. B. p.o. komendantem głównym. Nominację tę zatwierdzono 14 XII t.r., mianując równocześnie B. do stopnia generała brygady (ze starszeństwem od 11 XI t.r.) i zmieniając tytuł z komendanta głównego na dowódcę NSZ.
Po ofensywie styczniowej (1945) armii sowieckiej i zajęciu przez nią całego terytorium Polski, B. pozostał nadal w konspiracji jako dowódca NSZ(ZJ). Ukrywał się głównie w okolicach Warszawy, Krakowie i Łodzi. W “Instrukcji dla oddziałów leśnych” z 7 VI 1945 r. pisał: Oddziały istnieją w celu: 1. Stworzenia ośrodków dobrze wyszkolonych kadr oficerów i podoficerów dla przyszłej mobilizacji terenów, na których oddziały działają. 2. Pomocy i ochrony ludności przed Wydz. Bezpieczeństwa, NKWD i Milicją. 3. Propagandy na rzecz Polski Niepodległej. 4. Walki lub zbrojnej demonstracji w przyszłości, mającej na celu usunięcie okupacji sowieckiej z ziem polskich. Działania te będą mogły być podjęte na wyraźny rozkaz [Dowództwa WP] z Londynu.
Celem działalności oddziałów partyzanckich NSZ pod okupacją sowiecką było m.in.: 1. rozbrajanie oddziałów milicji i Bezpieczeństwa, które specjalnie prześladują miejscową ludność. 2. Likwidacja bardziej niebezpiecznych agentów NKWD i Bezp. 3. Odbijanie członków patriotycznych organizacji z więzień, obozów i transportów. Po utworzeniu Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej z udziałem Stanisława Mikołajczyka i kilku polityków z emigracji, B. wydał 5 VII t.r. “Rozkaz ogólny”, nakazując czasowe zawieszenie działalności oddziałów leśnych NSZ-ZJ, zaznaczając jednak, że nie ma to nic wspólnego ze zmianami zaszłymi w składzie Tymczasowego Rządu. (…) zmiany w rządzie mają jedynie pozorny charakter i z zasadzie nic się nie zmieniło. Mikołajczyk w Moskwie nic nie uzyskał i nowi ludzie w rządzie są pod taką opieką, że nikt zbliżyć się do nich nie może, dlatego odnosimy się do tego rządu absolutnie negatywnie tak jak i do poprzedniego rządu lubelskiego.
Zagrożony aresztowaniem przez UB, opuścił Polskę na początku sierpnia t.r. i przedostał się nielegalnie do amerykańskiej strefy okupacyjnej Niemiec. Odwiedził tam oddziały Brygady Świętokrzyskiej, wcielone przez Amerykanów do Kompanii Wartowniczych. Zameldował się także u gen. Władysława Andersa, zdając mu raport o działalności NSZ w okupowanym kraju. Po powrocie do Kompanii Wartowniczych w Bawarii, objął funkcję dowódcy ich ośrodka szkoleniowego, zrzekł się jednak wkrótce tej funkcji i wyjechał do południowej Francji. Zamieszkał w Lauzerville, majątku administrowanym przez ppłk. dypl. cc Jana Kamieńskiego. Zmarł 23 VI 1949 r. i został pochowany na cmentarzu w Duran.
Odznaczony VM V kl., Krzyżem Walecznych z okuciem, Medalem za Wojnę 1918-1920, Medalem Interaliee i pośmiernie Krzyżem Narodowego Czynu Zbrojnego.
Był żonaty ze Stefanią z Gerliczów (1903-1966), łączniczką NSZ ps. “Kowalska”, skazaną w XII 1946 r. w Polsce Ludowej na karę 8 lat więzienia. Dzieci nie mieli.
Leszek Żebrowski
Źródła:
Narodowe Siły Zbrojne. Materiały z sesji naukowej poświęconej historii Narodowych Sił Zbrojnych (Warszawa: Związek Żołnierzy Narodowych Sił Zbrojnych, 1994);
“Kwestionariusz” (Centralne Archiwum Wojskowe, sygn. VM 22-1544); Marie Labordere, Ceremonie en Pologne, “Le Combattant du Gers” nr 2010, avril-mai-juin 1992, s. 1,4 (Duran, France);
informacje uzyskane od rodziny B.;
zbiory własne.
