Wojciech J. Muszyński
Harcerstwo Polskie (krypt. Hufce Polskie), organizacja konspiracyjna polskiego harcerstwa katolicko-narodowego działająca w latach 1939-1947; Harcerstwo Polskie było niezależne politycznie i organizacyjnie, nastawione opozycyjnie do „oficjalnej” reprezentacji ruchu harcerskiego w Polskim Państwie Podziemnym – Szarych Szeregów. Utrzymywało bliskie związki z organizacjami wojskowymi obozu narodowego: Narodową Organizacją Wojskową, Związkiem Jaszczurczym i Narodowymi Siłami Zbrojnymi.
Okres przedwojenny
Środowisko tworzące Harcerstwo Polskie wywodziło się z nurtu harcerstwa katolicko-narodowego, które w okresie II Rzeczypospolitej rywalizowało o wpływy w Związku Harcerstwa Polskiego (ZHP) z działaczami harcerskimi o poglądach sanacyjnych. Obie grupy reprezentowały przeciwstawne sobie wizje pracy harcerskiej i wychowania młodzieży.
Piłsudczycy byli indyferentni religijnie, wyznający w dużej części światopogląd lewicowy, dążyli do upolitycznienia harcerstwa, propagowali wychowanie w duchu państwowym i postulowali przyjmowanie w jego szeregi młodzieży mniejszości narodowych; uważali też, że należy odejść od kryteriów elitaryzmu w doborze członków związku i nastawić się na masowość, co pozwoli objąć wpływami harcerstwa szersze rzesze młodzieży.
Działacze katolicko-narodowi kładli natomiast nacisk na wychowanie młodzieży w duchu narodowym i nie byli skłonni do jakichkolwiek ideowych kompromisów, negowali pomysły przyjmowania do ZHP nie-Polaków, uważając, że zaszkodzi to wewnętrznej spoistości drużyn i całego ruchu harcerskiego oraz będzie skutkowało zaniedbaniami w wychowaniu patriotycznym. Najistotniejszą rolę w procesie kształtowania młodzieży przypisywano wychowaniu religijnemu, gdyż wychodzono z założenia, że pełny rozwój osobowości możliwy jest tylko przy rozwoju własnej religijności. Narodowcy bronili zasady elitaryzmu harcerstwa, wynikającej z jego metody wychowawczej opartej o kontakt instruktor-harcerz, co w przypadku umasowienia ruchu i zwiększenia liczby podopiecznych spowodowałoby ograniczenie kontroli nad wychowaniem w drużynie.
Przełomem w historii harcerstwa w II Rzeczpospolitej był XI Zjazd ZHP odbyty w Krakowie w dniach 1-2 lutego 1931 r., kiedy to w następstwie przegranych wyborów reprezentanci nurtu narodowego zostali odsunięci od władzy nad związkiem. Nowe władze ZHP, opanowane przez zwolenników sanacji, bezpardonowo rozprawiały się z tymi instruktorami, którzy nie podzielali poglądów politycznych kierownictwa. Część z nich utraciła swoje stopnie lub została zawieszona w prawach harcerskich. Z szeregów usunięto m.in. ks. Bogańskiego i Jędrzeja Giertycha, Henryk Glass otrzymał karny urlop, a zasłużony krzewiciel idei harcerskiej w okresie walki o niepodległość hm. RP Stanisław Sedlaczek został przeniesiony w stan spoczynku. Na znak protestu z ZHP odeszli prof. Eugeniusz Piasecki i dr Karol Stojanowski.
Represje skonsolidowały środowisko narodowe. Symbolem jego aktywizacji było pismo „Strażnica Harcerska” wydawane przez Witolda Sawickiego, Henryka Glassa, Kazimierza Burmajstra, Wojciecha Dłużewskiego. Na bazie prenumeratorów pisma powstała w latach 1931-32 wewnątrz ZHP nieformalna struktura: Porozumienie Narodowe „Strażnicy” – luźna formacja kadry harcerskiej o niejawnej strukturze z zakonspirowanym kierownictwem. Celem tej inicjatywy było opanowywanie od wewnątrz władzy w ZHP poprzez obsadzanie stanowisk w komendach chorągwi i hufcach przez członków związanych z nurtem katolicko-narodowym, przejmowanie istniejących oraz organizowanie nowych drużyn harcerskich. Inną znaczącą inicjatywą harcerskiej narodowej prawicy było zawiązanie w Warszawie w roku szkolnym 1932/33 Kręgu Starszoharcerskiego św. Jerzego (KSŚJ), który utworzyli harcerze z dwóch elitarnych drużyn warszawskich: 2. Warszawskiej Drużyny Harcerskiej (2. WDH z Gimnazjum im. J. Zamoyskiego), 23. WDH (z Gimnazjum im. S. Batorego). Krąg liczył ok. 100 harcerzy i harcerek. Była to kuźnia kadr instruktorskich, które miały w przyszłości wychowywać młodzież harcerską w duchu katolicko-narodowym. Działacze Kręgu utrzymywali ożywione kontakty z innymi grupami harcerskimi o podobnym profilu ideowym działającymi we Lwowie, Włocławku, Sosnowcu, na Pomorzu i w Wielkopolsce. Propagowane przez środowisko „Strażnicy” i KSŚJ postulaty przewidywały:
– zapewnienie bezwzględnej katolickości harcerstwa,
– wykluczenie z ZHP niechrześcijan,
– niezmienność prawa i przyrzeczenia harcerskiego,
– zwalczanie wpływów socjalistycznych i komunistycznych w harcerstwie,
– zabronienie używania nazwy „harcerstwo” tworzonemu przy PPS tzw. Czerwonemu Harcerstwu i Związkowi Harcerstwa Żydowskiego.
Obie inicjatywy trwały i rozwijały się pomyślnie do wybuchu II wojny światowej.
Mimo że wielu z działaczy harcerstwa katolicko-narodowego było formalnie członkami Stronnictwa Narodowego, Obozu Narodowo-Radykalnego „ABC” czy Ruchu Narodowo-Radykalnego „Falanga”, dystansowali się oni od bezpośredniego udziału w bieżącej działalności politycznej, nie przenosząc jej na płaszczyznę pracy harcerskiej. Wojciech Dłużewski wspominał:
Okres działalności KSŚJ przypadł już na czas, gdy w politycznym obozie narodowym nastąpił szereg rozłamów i gdy obok SN zaczęły też występować ONR i Falanga. W kręgu znaleźli się sympatycy i uczestnicy wszystkich tych ugrupowań (przykładowo: SN – W[itold]. Sawicki, K[azimierz]. Burmajster; ONR – W[ojciech]. Dłużewski, E[dward]. Muszalski, J[anusz]. Kuliński i inni; Falanga – J[erzy]. Pruszyński). Aby zapobiec rywalizacji na terenie kręgu, W. Sawicki już na samym początku pracy w KSŚJ odbył rozmowy z osobami odpowiedzialnymi za poszczególne środowiska i uzyskał od wszystkich obietnice powstrzymania się od sporów politycznych na forum KSŚJ. Dzięki temu przez cały czas dawało się zachować jedność wewnętrzną Kręgu. Zobowiązano też jego członków, aby nie angażowali się zbytnio w walkę polityczną, jeżeli chcą zarazem prowadzić działalność harcerską. Wymaganie to było przestrzegane, nie fascynowała nas działalność ściśle polityczna1.
Stronnictwo Narodowe unikało angażowania harcerstwa do swojej działalności politycznej. Takich skrupułów nie mieli działacze ONR „ABC”, którzy pod koniec lat 30. w ramach tajnego kierownictwa swojej organizacji (Organizacji Wewnętrznej) powołali pion pracy harcerskiej i wywierali naciski, aby uwzględnić w programie wychowania harcerskiego niektóre elementy ideologii narodowo-radykalnej. Na tym tle dochodziło niekiedy do konfliktów między starymi harcerzami i ONR-owcami. Mimo wewnętrznych nieporozumień harcerstwo katolicko-narodowe pozostawało spójne w walce z sanacyjnym kierownictwem ZHP.
Konspiracja 1939-1944
Wybuch wojny na krótko zjednoczył narodowych i sanacyjnych antagonistów w harcerstwie – wspólnie powołano w Warszawie Pogotowie Harcerzy, które miało współpracować z wojskiem i służyć pomocą ludności cywilnej. Jednak grupie zbliżonej do piłsudczyków zabrakło woli porozumienia, co zaznaczyło się w czasie zakładania struktur harcerskich w konspiracji – Szarych Szeregów. W kierownictwie Szarych Szeregów, w którym przeważali harcerze znani ze swych sanacyjnych i lewicowych przekonań (Aleksander Kamiński, Florian Marciniak), nie znalazł się ani jeden przedstawiciel nurtu katolicko-narodowego. W tej sytuacji 27 października 1939 r. w Warszawie z inicjatywy Stanisława Sedlaczka powstała nowa organizacja Harcerstwo Polskie. W prasie podziemnej i tajnej korespondencji było ono określane nazwami: Harcerstwo Narodowe, Harcerstwo Katolickie, Narodowe Szare Szeregi lub Szeregi Narodowe (w 1943 r. organizacja przyjęła konspiracyjny kryptonim „Hufce Polskie”).
Władze HP tworzyli: naczelnik Stanisław Sedlaczek („Sas”), zastępca naczelnika ds. harcerzy – Witold Sawicki („Andrzej”, „Tolek”, „Jerzy”, „Burzański”, „Profesor”), zastępczyni naczelnika ds. harcerek – Halina Sadkowska („Teresa”). Główną Kwaterą Męską kierował Kazimierz Burmajster („Zenon”), Główną Kwaterą Żeńską kierowała Jadwiga Wróblewska („Dygna”), a kapelanem HP był ks. Bronisław Kulesza. Wybrano własną Naczelną Radę Harcerstwa, w której skład weszli: przewodniczący Władysław Sołtan (były wojewoda warszawski i prezes Macierzy Szkolnej), wiceprzewodniczący mec. Mirosław Sawicki i mec. Stanisław Dzierżykraj Małachowski oraz m.in. Stanisław Zieliński, Henryk Glass, Janusz Kuliński. Instytucja ta była najwyższą władzą HP: decydowała o sprawach ideowych, wybierała Naczelnika Harcerstwa, Komisję Rewizyjną, Naczelny Sąd Harcerski, decydowała o zmianach statutu.
Organizacja harcerska powstała na bazie ogólnopolskiej struktury przedwojennej „Strażnicy” i kontaktów między instruktorami z KSŚJ. W jej skład wchodzili: harcerze, harcerki oraz Koła Przyjaciół Harcerstwa (łączące przedstawicieli Kościoła, szkoły i rodzin), zbierające fundusze na działalność i mające prawo opiniować kandydatów na drużynowych. Jednostką organizacyjną HP była drużyna składająca się z 4 zastępów (po 6-10 osób każdy). Młodzież harcerska dzieliła się na: zuchy (8-10 lat), młodszych harcerzy i harcerki (11-15 lat), harcerzy i harcerki (16-18 lat), starszych harcerzy i starsze harcerki (powyżej 18 lat). W ciągu 5 lat wojny działały następujące chorągwie: Warszawska, Mazowiecka, Zachodnia, Krakowska, Poznańska (zlikwidowana przez Gestapo w 1940 r.), Centralnego Okręgu Przemysłowego, Lwowska, Tarnopolska, Wschodniobużańska i Zachodniobużańska. Poszczególne hufce i drużyny istniały także w Kielcach, Radomiu i innych ośrodkach. Łącznie Harcerstwo Polskie skupiało ok. 4-5 tys. harcerzy i harcerek.
Działalność HP opierała się na następujących tezach programowych:
1. Harcerstwo jest ruchem narodowym mającym na celu dobro Polski i wychowanie Polaków na dzielnych obywateli-żołnierzy.
2. Harcerstwo opiera swoje zasady moralne na nauce Chrystusa – jest organizacją chrześcijańską.
3. Harcerstwo jest organizacją o wysokich wymaganiach etycznych – stąd musi pomnażać się nie na drodze „poboru” masowego, ale przez staranną rekrutację dobierać najodpowiedniejszych.
4. Harcerstwo nie przyjmuje do swych szeregów nie Polaków – przede wszystkim Żydów – jest organizacją polską.
5. Harcerstwo jest organizacją społeczną tj. nie może uzależniać się od biurokracji państwowej2.
W praktyce tolerowano pewne odstępstwa od wskazań zawartych w pkt. 4, np. w 8. WDH przyjmowani byli harcerze wyznania protestanckiego. W niektórych drużynach działających przy klasztorach, gdzie ukrywano dzieci żydowskie, były one także przyjmowane w ich szeregi; jednym z przykładów tolerancji panującej w HP jest fakt, że w 1943 r. w okresie walk w Getcie Warszawskim harcerze na apel Frontu Odrodzenia Polski (Zofii Kossak-Szczuckiej) brali udział w akcji ratowania Żydów i przerzucaniu ich na stronę „aryjską”. Niektórzy z ratowanych znaleźli się potem w szeregach harcerstwa – np. w Kompanii Harcerskiej walczącej w Powstaniu Warszawskim znajdowały się 2 sanitariuszki pochodzenia żydowskiego: Estera Borenstein („Halina”) i Chaja Borenstein („Irka”).
W opinii założycieli, Harcerstwo Polskie stanowiło część szeroko pojętego ruchu narodowego, niezależnie od jego wewnętrznych podziałów politycznych. Miało ono wychowywać świadomych Polaków, ludzi silnych duchem, nienagannych moralnie, odpowiedzialnych za los Polski, gotowych do ofiar dla ojczyzny i narodu.
Harcerstwo jest syntezą nacjonalizmu i katolicyzmu napisał w swym podręczniku dla harcerzy Stanisław Sedlaczek. Duży nacisk kładziono na wychowanie religijne, np. wg regulaminu kandydat do stopnia podharcmistrza musiał spełnić następujące wymagania:
(…) Zna Ewangelię i potrafi wytłumaczyć młodszym członkom drużyny poszczególne ustępy ewangeliczne. Wie, jakie znaczenie dla Polski ma Najświętsza Maria Panna, jakie są miejsca i sposoby oddawania jej czci, zapoznał się z kultem Matki Boskiej w literaturze polskiej. (…) Zna organizację Kościoła; wie jaka jest rola parafii. Rozumie, czym jest Msza św., jakie są jej najważniejsze części i zasadnicze modlitwy. Umie posługiwać się mszałem i służyć do Mszy św. (odpowiadać przy Mszy św.). Posiada wiadomości o Sakramentach, a w szczególności o Sakramencie Pokuty i Eucharystii. Rozumie sens roku kościelnego. Zna najważniejsze zasady Kościoła w sprawach socjalnych. Zna katolicki pogląd na istotę człowieka, na ciało i rodzinę3.
Harcerstwo Polskie różniło się zasadniczo od Szarych Szeregów w poglądach na metody prowadzenia bieżącej działalności harcerskiej. W odróżnieniu od Szarych Szeregów Harcerstwo Polskie było mniej zmilitaryzowane, nie wprowadzono regulaminów i stopni wojskowych, lecz zachowano przedwojenne programy wychowawcze i stopnie harcerskie. Kierownictwo Szarych Szeregów, wychodząc z założenia, że wojna szybko się skończy, chciało zaangażować młodzież w bieżącą walkę, natomiast harcerstwo narodowe stało na stanowisku, że wojna wyniszcza młode pokolenie fizycznie i moralnie, należy więc młodzież przed nią chronić i skupiać się na jej kształtowaniu pod hasłem: „Wychowanie młodych Polaków dla Boga i Narodu”. HP pozostało organizacją stricte harcerską, której działalność opierała się na zbiórkach, wycieczkach oraz organizacji obozów letnich pod przykrywką kolonii Rady Głównej Opiekuńczej (RGO) dla dzieci zagrożonych gruźlicą. Przez cały czas okupacji w drużynach i zastępach trwała rutynowa praca harcerska, choć nie używano mundurów i odznak. Cotygodniowe zbiórki w mieszkaniach prywatnych wypełniały gawędy ideowe, zajęcia techniczne i śpiew. Młodzi zdobywali sprawności opracowane jeszcze przed wojną. Organizowano obchody świąt narodowych i konspiracyjne parady. Harcerstwo Polskie wraz z innymi podziemnymi organizacjami młodzieżowymi uczestniczyło w Akcji „M” polegającej na prowadzeniu pracy opiekuńczej i wychowawczej wśród niezorganizowanej młodzieży, która w czasie wojny najbardziej była narażona na demoralizację np. harcerki pracowały w świetlicach dla dzieci i koloniach prowadzonych przez RGO.
Kierownictwo HP zgadzało się na udział w walce konspiracyjnej harcerzy starszych, którzy byli już odpowiednio przeszkoleni, ukształtowani psychicznie i bardziej odporni na demoralizację. Podczas gdy starsza młodzież harcerska odbywała kursy strzelania, kończyła podchorążówki, kursy podoficerskie i odbywała służbę wojskową w szeregach Narodowych Sił Zbrojnych i Narodowej Organizacji Wojskowej (scalonej w 1942 r. z Armią Krajową), młodsi harcerze byli przygotowywani do zadań pomocniczych – przechodzili kursy sanitarne, sygnalizacji, terenoznawstwa. Niezależnie od działalności harcerskiej, członkowie HP brali udział w kolportażu prasy podziemnej i w akcjach małego sabotażu, m.in. rozlepiając plakaty, rozrzucając ulotki, malując napisy na murach, np.: „Komuna wróg Boga i Narodu”, „Hitler + Stalin = dwaj bandyci”, „Katyń = Oświęcim”. Sł{nne hasło „PPR – Płatne Pachołki Rosji” było autorstwem harcerza HP – phm. Jana Lilpopa. Prowadzono ożywioną działalność wydawniczą, opublikowano wiele instrukcji i broszur programowych, m.in. Harcerstwo. Zarys podstaw ideowych i organizacyjnych. Próby (Warszawa 1941) autorstwa W. Sawickiego i H. Sadkowskiej pod red. St. Sedlaczka. Wydawano własne miesięczniki: „Harcerz” (Warszawa 1942-1943), „Patrol” (Warszawa 1943-1944), pisemka drużynowe: „Ogniwo”, „Satyr”, „Gawędy HP”, „Młody Las”, „Kamykowe Dusze”, „Zerwiemy Pęta” (Poznań 1939/40), „Orły” (Lwów 1944-45) oraz jednodniówki: „Obozowiec” (Lwów), „Zew Kresowy”, „Słońce w oczy”. Od 1943 Harcerstwo Polskie współpracowało z „Warszawskim Głosem Narodowym” (organem Okręgu Stołecznego SN) w redagowaniu „Młodej Polski” – jego dodatku dla młodzieży.
Struktury Harcerstwa Polskiego współpracowały zarówno z NOW (w ramach AK), jak również z NSZ. Harcerze mieli wolną rękę w wyborze organizacji, do której chcieli wstąpić. W praktyce szli tam, gdzie służyli ich koledzy i przełożeni z drużyny. Część harcerzy z Chorągwi Warszawskiej, po przejściu odpowiedniego szkolenia w 1940 r., uczestniczyła w działalności wywiadowczej, współpracując ściśle z wywiadem Związku Jaszczurczego. Pracę o tym charakterze HP prowadziło przez cały okres okupacji. Prawdopodobnie pluton harcerski wchodził w skład powstałej w sierpniu 1944 r. na Kielecczyźnie Brygady Świętokrzyskiej NSZ. Można stwierdzić z dużą dozą pewności, że apolityczność harcerstwa została uszanowana zarówno przez NOW, jak i przez NSZ, gdyż nie zachowała się w dokumentach żadna wzmianka o próbach podporządkowania sobie HP przez którąś z tych organizacji.
O roli i znaczeniu Harcerstwa Polskiego w konspiracji młodzieży w okupowanej Polsce świadczył ich udział w powołaniu Porozumienia Polskich Organizacji Młodzieżowych. W połowie 1943 r. z inicjatywy HP i Młodzieży Wielkiej Polski (związanej z Grupą „Szańca”) powstało PPOM, skupiające młodzież wszystkich ugrupowań identyfikujących się z narodową prawicą: od Grupy „Szańca”, Stronnictwa Narodowego „Wielka Polska”, Konfederacji Narodu, oficjalnego SN (tzw. Kwadratu) po Unię, HP (którego przedstawicielem był Kazimierz Burmajster) oraz Front Odrodzenia Polski (Władysław Bartoszewski). Celem porozumienia była koordynacja działań, wzajemna pomoc w zakresie pracy wychowawczej, akcji antykomunistycznej i wydawniczej4.
Mimo że jednym z głównych celów Harcerstwa Polskiego była ochrona młodzieży przed represjami niemieckimi, wielu harcerzy spotkało aresztowanie, wielu za swą działalność zapłaciło życiem. Jedną z największych strat organizacji było aresztowanie w nocy z 17 na 18 maja 1941 r. przez Gestapo Stanisława Sedlaczka i jego śmierć (3 sierpnia 1941) w obozie koncentracyjnym w Auschwitz. Z kadry HP zginęli także: Stanisław Lilpop aresztowany i rozstrzelany w masowej egzekucji 10 lutego 1944 r. w Warszawie, Jan Lilpop – w czasie transportu do obozu w Auschwitz 30 czerwca 1944 r., Andrzej Otmianowski rozstrzelany pod Tarnowem 28 czerwca 1944 r. wraz z kilkoma harcerzami z drużyny. Najtragiczniejszym wydarzeniem w dziejach organizacji były masowe aresztowania członków chorągwi HP w Poznaniu w marcu 1940 r. Ogółem w poznańskim forcie uwięziono ok. 100 harcerzy, co doprowadziło do faktycznej likwidacji HP na tamtym terenie. Całe kierownictwo organizacji otrzymało wyroki śmierci, które zostały wykonane.
Powstanie Warszawskie
Największą daninę krwi Harcerstwo Polskie złożyło w Powstaniu Warszawskim. Sformowano harcerskie jednostki wojskowe: Kompanię Harcerską, Harcerski Pluton Łączników oraz pluton sanitarny harcerek, wchodzące w skład Batalionu „Gustaw” (NOW-AK), które walczyły w obronie Woli, Starego Miasta i Śródmieścia. Wielu harcerzy HP walczyło w innych oddziałach tego batalionu, zwłaszcza w Kompanii „Gertruda”, w Batalionie „Antoni” (kompanie „Aniela”, „Alicja” i „Anna”) oraz w utworzonym w czasie powstania Batalionie „Harnaś”. Luźne grupy członków HP weszły w skład innych formacji: Batalionu „Ruczaj”, 104. Kompanii Syndykalistów, Zgrupowania „Chrobry II”, Pułku „Baszta”, Zgrupowania „Gurt” i Kompanii NSZ „Warszawianka”. Trudno ocenić wielkość strat poniesionych przez HP w czasie walk powstańczych. Z kadry zginęli: Jadwiga Wróblewska, Witold Sadkowski, Jędrzej Augustyński, Andrzej Dzierżykraj Małachowski, Wojciech Zieliński, Michał Światopełk-Mirski i wielu innych. Tylko oddziały harcerskie z Batalionu „Gustaw” straciły łącznie 66 poległych, co stanowiło 45% ich stanu wyjściowego. Za wykazaną dzielność i odwagę żołnierze oddziałów harcerskich otrzymali 1 Krzyż Virtuti Militari i 24 Krzyże Walecznych. Naczelnik HP Witold Sawicki zanotował:
(…) gdy nadeszła chwila próby i działania wychowanie w drużynach Harcerstwa Polskiego zdało egzamin, dając Armii Krajowej żołnierza świadomego celu walki, ożywionego tradycją chrześcijańskiego Rycerstwa Polskiego. Cechą charakterystyczną tych oddziałów był na ogół wysoki poziom moralny, który pozwalał młodziutkim żołnierzom unikać demoralizacji grożącej żołnierzowi w warunkach wojennych. Oddziały tej młodzieży, wyruszając co dzień do walki w stanie Łaski po przyjęciu Komunii Świętej, wzbogaciły współczesną polską tradycję żołnierską o jeszcze jeden akcent, który w niej pozostanie na stałe5.
Konspiracja antykomunistyczna
Po wkroczeniu Armii Sowieckiej na ziemie Polskie w 1944 r. Harcerstwo Polskie kontynuowało podziemną działalność. Po zniszczeniu Warszawy władze organizacji przeniosły się do Krakowa. W naradach Naczelnictwa HP uczestniczyli: Witold Sawicki – naczelnik (zajął to stanowisko po powrocie z oflagu), hm. Zofia Rymar (komendantka Chorągwi Krakowskiej), ks. Mieczysław Oleksy (opiekun religijny), phm. Jan Chmielnikowski (członek Komendy Chorągwi Krakowskiej), hm. Halina Sadkowska (od kwietnia 1945 po wyjściu z obozu w Ravensbrück) oraz ks. Mizga. W obawie przed aresztowaniami kadry harcerskiej Witold Sawicki zakazał podległym sobie strukturom ujawniania się i nakazał kontynuowanie pracy konspiracyjnej. Wśród ośrodków, które wznowiły działalność, była Warszawa, gdzie pod kierownictwem hm. Andrzeja Tretiaka (po jego aresztowaniu, pod kierownictwem phm. Macieja Nasierowskiego) odtwarzano stare drużyny i formowano nowe. Jednym z wychowanków HP w Warszawie był prof. Henryk Samsonowicz. Kontynuowała swoją działalność Chorągiew Lwowska, której harcerze do połowy 1945 r. działali w organizacji NIE (Niepodległość, organizacja poakowska), wydawali i kolportowali podziemną prasę. Innymi ośrodkami pracy HP były: Kraków, Częstochowa, Białystok, mniejszymi – Łódź, Opole, Rzeszów, Zakopane. Część drużyn podjęła bezpośrednią współpracę z oddziałami zbrojnymi Narodowego Zjednoczenia Wojskowego (NZW).
W połowie 1945 r. władze Harcerstwa Polskiego rozpoczęły starania o zalegalizowanie działalności części drużyn. Niektóre – głównie żeńskie w Krakowie i Warszawie – funkcjonowały jako koła Polskiego Czerwonego Krzyża, inne włączyły się do oficjalnego ZHP. Wiązało się to ze zmianą początkowo wrogiego stosunku do koncesjonowanego przez komunistyczne władze ruchu harcerskiego, który – zasilany przez starą przedwojenną kadrę i członków Szarych Szeregów – stawał się jedną z nielicznych oaz niezależności. Nie zdołano jednak doprowadzić końca akcji przenoszenia drużyn do ZHP. W grudniu 1945 r. Urząd Bezpieczeństwa przeprowadził serię aresztowań działaczy HP. W więzieniu mokotowskim w Warszawie znaleźli się Witold Sawicki, Halina Sadkowska, Krzysztof Eychler, Jerzy Świderski, Zofia Rymar i ks. Mieczysław Oleksy. Władze starannie przygotowywały proces komendy HP, który rozpoczął się 20 lutego 1947 r. Liczono, że jego wydźwięk propagandowy zastraszy młodzież harcerską. Sąd wojskowy skazał Witolda Sawickiego na 8 lat pozbawienia wolności i dwa lata utraty praw publicznych, Halinę Sadkowską i Jerzego Świderskiego – na 3 lata, a Krzysztofa Eychlera – na 1 rok. Ostatecznie skazanych objęła ustawa amnestyjna z 22 lipca 1947 r. i opuścili więzienie. Jednolita ogólnopolska struktura HP przestała istnieć. Do początku lat 50. działalność harcerską kontynuowały rozproszone grupy młodzieży wywodzące się z HP. Na Śląsku i w Małopolsce działały w tym czasie cztery zorganizowane grupy młodzieży wywodzącej się ze Lwowa, używające nazwy „Harcerstwo Polskie”. Wraz z rozbiciem ich przez UB działalność Harcerstwa Polskiego na terenie Polski zamarła ostatecznie.
Bibliografia
· Bielecki Robert, „Gustaw” – „Harnaś”. Dwa powstańcze bataliony, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1989.
· Bojemski Sebastian, Harcerstwo Polskie – Hufce Polskie, „Prawica Narodowa”, nr 2 (7), [Warszawa] lipiec-wrzesień 1995.
· Ciura Grzegorz, Pełnić służbę Bogu i Polsce. Harcerstwo Polskie („Hufce Polskie”) 1939-1945, Wydawnictwo Alfa, Warszawa 1998.
· Dłużewski Wojciech, Relacja nt. powstania i działalności Starszoharcerskiego Kręgu Św. Jerzego, „Łącznik Harcerek i Harcerzy Warszawy”, nr 44, [Warszawa] 8 kwietnia 1990.
· Eychler Krzysztof, Harcerstwo Polskie („Hufce Polskie”) 1939-1944. Geneza, założenia ideowe i programowe. Wychowanie religijne, „Chrześcijanin w Świecie”, nr 173, [Warszawa] luty 1988.
· Eychler Krzysztof, Harcerstwo Polskie – Hufce Polskie, „Szczerbiec”, nr 9, [Lublin] kwiecień 1998.
· Informator o nielegalnych antypaństwowych organizacjach i bandach zbrojnych działających w Polsce Ludowej w latach 1944-1956, Ministerstwo Spraw Wewnętrznych Biuro „C”, Warszawa 1964 (przedruk – Wydawnictwo Retro, Lublin 1993).
· Muszyński Wojciech Jerzy, W walce o Wielką Polskę. Propaganda zaplecza politycznego Narodowych Sił Zbrojnych (1939-1945), Oficyna Wydawnicza Rekonkwista i Wydawnictwo Rachocki i S-ka, Biała Podlaska-Warszawa 2000.
· Świderski Jerzy, Harcerstwo Polskie „Hufce Polskie”, „Bratnie słowo”, nr 6/7, [Warszawa] 1981.
· Świderski Jerzy, Harcerze Hufców Polskich w Powstaniu Warszawskim, „Ład” nr 18 (49), [Warszawa] 8 sierpnia 1982.
· Węgierski Jerzy, Lwowska konspiracja narodowa i katolicka 1939-1946, Wydawnictwo „Platan”, Kraków 1994.
Zawisza Artur, Nurt narodowo-katolicki w harcerstwie do roku 1946, „Vade Mecum” nr 1, [Lublin], zima 1992/93.
