W grudniu trafiła do księgarń najnowsza polska książka prof. Marka Jana Chodakiewicza „Mord w Jedwabnem 10 lipca 1941 r. Prolog. Przebieg. Pokłosie”.
Jest to pierwsze naukowe opracowanie wydarzeń w podlaskim miasteczku Jedwabne latem 1941 r. Wnioski ze szczegółowych badań znacznie różnią się od tych, które propaguje Jan Tomasz Gross.
Dziesiątego lipca 1941 roku w Jedwabnem, niewielkim miasteczku, leżącym w powiecie łomżyńskim w województwie podlaskim, w północno-wschodniej Polsce, doszło do niewyobrażalnej zbrodni. (…) Sprawcami tego mordu byli niemieccy policjanci oraz samozwańczy „ochotnicy” spośród autochtonów, jak również zmuszeni do uczestnictwa w wypadkach, polscy, chrześcijańscy mieszkańcy miasteczka oraz okoliczni chłopi. Rola, liczba oraz stopień zaangażowania każdej z wymienionych grup pozostają nie do końca jasne.
Czy powszechny antysemityzm był jedynym czynnikiem determinującym zbrodnię? Czy miały na nią wpływ inne elementy, takie jak antykomunizm bądź chciwość? Antysemickie pobudki nie oznaczają automatycznie chęci popełnienia mordu i chociaż przed wojną zdarzały się sporadyczne przypadki przemocy wobec Żydów, żaden z nich nie miał miejsca w Jedwabnem podczas krótkotrwałej okupacji niemieckiej we wrześniu 1939 r. Dlaczego więc wydarzyły się one w lecie 1941? Czy nastąpiła jakaś istotna zmiana w relacjach polsko-żydowskich w trakcie okupacji sowieckiej pomiędzy październikiem 1939, a czerwcem 1941 roku? Czy polskie oskarżenia o rzekomy spisek „Żydów” z komunistami są prawdziwe?
Co do samej zbrodni powstaje pytanie – czy była ona spontanicznym dziełem Polaków? Jeśli tak, dlaczego więc nie zdarzyła się natychmiast po ucieczce Sowietów 22 czerwca 1941 roku? Przecież w ciągu następnych dni polskie podziemie, przy udziale indywidualnych, niepowiązanych ze sobą osób, dokonało licznych zamachów na sowieckich kolaborantów, w większości Polaków, choć było wśród nich również kilku Żydów. Dlaczego Polacy z Jedwabnego nie zdecydowali się wtedy na wymordowanie swoich żydowskich sąsiadów? Dlaczego czekali do 10 lipca, kiedy to ich początkowa antykomunistyczna furia już opadła?
A może mord w Jedwabnem został dokonany pod wpływem nazistowskich mocodawców, którzy potajemnie nakazali swojej policji podjudzanie ludności do pogromów na tym obszarze? Jaki przebieg w rzeczywistości miały owe wydarzenia? Z jakich źródeł możemy korzystać, aby je zbadać? W jakim stopniu możemy zaufać świadkom? Ile było ofiar? Chociaż naszym bezpośrednim zadaniem jest zbadanie masakry i jej tła, zastanowimy się również nad ogólnymi konsekwencjami zdarzeń w Jedwabnem.
Jaki wymiar miała masakra w Jedwabnem, biorąc pod uwagę fakt, że w tamtym czasie mordowanie Żydów, często w podobnych okolicznościach, miało miejsce w setkach miejscowości? Jaka jest rola elity (lub jej braku) w tak skrajnych sytuacjach? Jaki wpływ ma rozpad systemu prawa stanowionego na ludzkie zachowanie? Jaką rolę w owych wydarzeniach odegrali działacze społeczni (opozycjoniści) oraz pospolici kryminaliści? Czy totalitaryzm kontroluje, zachęca oraz ukierunkowuje atawistyczne żądze swoich podmiotów? Jeżeli tak, to w jaki sposób? Czy może on wywołać spontaniczność mas, wyrażaną poprzez przejawy nienawiści bądź tryumfu? Jaki wpływ na jednostkę ma „instynkt stadny”?
W jaki sposób adaptacja, kolaboracja i opór oddziałują na siebie w apogeum kryzysu, jak w przypadku masakry w Jedwabnem, oraz jak przejawiały się one w „normalnych”, codziennych warunkach działania systemu totalitarnego, na przykład podczas nazistowskiej i sowieckiej okupacji Polski? Wreszcie, czy ofiary mogą być także sprawcami i vice versa? W poszukiwaniu odpowiedzi na wszystkie te pytania Autor, z pomocą zebranej wiedzy i metod naukowego poznania, stara się maksymalnie przybliżyć czytelnika do prawdy historycznej.
Marek Jan Chodakiewicz (ur. 1962) – historyk polski i amerykański, specjalizujący się w badaniu relacji polsko-żydowskich oraz w problematyce Holokaustu, a także w historii ruchów totalitarnych, konserwatywnych i narodowych w XIX I XX wieku. Ukończył z wyróżnieniem San Francisco State University (1988), doktoryzował się na Columbia University w Nowym Jorku (2001). W latach 2001-2003 był adiunktem na University of Virginia w Charlottesville. Od 2003 roku jest profesorem historii w Institute of World Politics w Waszyngtonie.
W 2005 r. prezydent Stanów Zjednoczonych, J. W. Bush, powołał M. J. Chodakiewicza na członka Amerykańskiej Rady Pamięci o Holokauście. Współpracownik wielu czasopism naukowych i publicystycznych (w Polsce, m.in.: Glaukopisu, Frondy, Najwyższego Czasu).
Autor prac naukowych, m.in.: Żydzi i Polacy. Współistnienie, zagłada, komunizm (2000); (red.) Ejszyszki. Kulisy zajść w Ejszyszkach. Epilog stosunków polsko-żydowskich na Kresach, 1944-45. Wspomnienia-dokumenty-publicystyka, tom I/II (2002); współred. z Johnem Radziłowskim After the Holocaust. Polish-Jewish Conflict in the Wake of World War II (2003), pol. wydanie: Po Zagładzie. Stosunki polsko-żydowskie 1944-1947 (2008); Spanish Carlism and Polish Nationalism. The Borderlands of Europe in the 19th and 20th Centuries (2003); Złote serca, czy złote żniwa? Studia nad wojennymi losami Polaków i Żydów (2011).
