Początki konspiracji narodowej z uwzględnieniem Narodowych Sił Zbrojnych (1939–1942).
Niniejszy referat jest próbą przedstawienia w szerszym kontekście tych organizacji konspiracyjnych z okresu II wojny światowej, których organizatorzy – podobnie jak programy – wywodzili się z organizacji narodowych okresu międzywojennego. Jest to przyczynek do refleksji nad wpływem podziemia narodowego na tworzenie konspiracji oraz nad jego wkładem w walkę z okupantem niemieckim i sowieckim.
Po wybuchu II wojny światowej i klęsce w kampanii wrześniowej ruch narodowy poniósł poważne straty. Wielu działaczy zginęło w trakcie walk, wielu zostało zamordowanych po wkroczeniu Niemców do Polski. Na ziemiach wschodnich Rzeczypospolitej podobne działania prowadzili Rosjanie[1]. Jednak zaraz po przegranej kampanii wrześniowej wszystkie partie polityczne rozpoczęły tworzenie własnych organizacji konspiracyjnych. Początkowo tworzono niewielką grupę organizacyjną, która opracowywała program i struktury. Jednocześnie tworzono grupy bojowe, które miały zapewnić własną siłę zbrojną. Niektóre organizowano oddolnie przez wojskowych lub osoby cywilne, inne posiadały już pewne zaplecze, np. struktury terytorialne (szczególnie dotyczyło to partii politycznych). Część organizacji pozostawała elitarna, inne stawały się ogólnokrajowe[2].
Należy wspomnieć, że jeszcze przed wybuchem wojny Oddział II Sztabu Generalnego WP rozpoczął werbowanie i tworzenie sieci niezależnych grup dywersyjnych, których zadaniem miała być dywersja pozafrontowa. W 1934 r. utworzono w Warszawie ośrodek koordynacyjny dla działań tych grup „Komitet Siedmiu”[3]. Kierował nim dyrektor Departamentu Konsularnego MSZ Wiktor Drymmer[4]. Do grup dywersyjnych przyjmowano oficerów „Dwójki”, pracowników wywiadu Straży Granicznej, członków partii politycznych.
Jeszcze w trakcie działań wojennych marszałek Edward Śmigły-Rydz, podjął decyzję o rozpoczęciu przygotowań do stworzenia organizacji podziemnej[5]. Wzorem miała być struktura utworzonej podczas I wojny światowej Polskiej Organizacji Wojskowej. Osobą wyznaczoną do tych działań pod okupacją niemiecką miał być pułkownik Zygmunt Wenda[6], po stronie sowieckiej zaś kpt. Jerzy Niezbrzycki[7]. Po wkroczeniu 17 września 1939 r. Sowietów do Polski i internowaniu władz polskich w Rumunii marszałek Edward Śmigły-Rydz wysłał do Warszawy 26 września drogą lotniczą mjr. dypl. Edmunda Galinata[8], którego zadaniem było dowodzenie powstałą organizacją podziemną. Po przybyciu do Warszawy mjr E. Galinat spotkał się z gen. dyw. Juliuszem Rómmlem, który przekazał go gen. bryg. Michałowi Karaszewiczowi-Tokarzewskiemu[9], który dzień wcześniej utworzył dowództwo nowej organizacji podziemnej pod nazwą Służba Zwycięstwu Polski.
Dnia 10 października 1939 r. powołano Główną Radę Polityczną SZP, w skład której weszli przedstawiciele partii politycznych: Polskiej Partii Socjalistycznej, Stronnictwa Ludowego, Stronnictwa Demokratycznego i Stronnictwa Narodowego. Rozpoczęto organizowanie struktur terenowych. Jednak 13 listopada 1939 r. Wódz Naczelny gen. Władysław Sikorski podjął decyzję o powołaniu nowej organizacji podziemnej pod nazwą Związek Walki Zbrojnej[10]. Komendantem organizacji został mianowany gen. Kazimierz Sosnkowski. W kraju powołano dwie komendy ZWZ: na obszar pod okupacją niemiecką i pod okupacją sowiecką (16 stycznia 1940 r.). Dowódcą pierwszej został płk Stefan Rowecki[11], drugiej gen. M. Karaszewicz-Tokarzewski. W lutym 1940 r. przy ZWZ powstał Polityczny Komitet Porozumiewawczy, złożony z przedstawicieli głównych stronnictw politycznych działających w podziemiu (SN, PPS, SL oraz później SP). Utworzono również stanowisko Delegata Rządu na Kraj, który miał reprezentować rząd na terenach okupowanych i zapewnić łączność z władzami na wychodźstwie. Działania te zakończyły w 1941 r. pierwszy etap tworzenia Polskiego Państwa Podziemnego i rozpoczął się drugi – jednoczenie organizacji podziemnych w jeden organizm.
Wraz z tworzeniem się organizacji rządowej powstało wiele innych organizacji podziemnych. Liczbę ich określić można na ok. 150[12]. Wśród nich znajdowały się organizacje narodowe. Ze względu na stosunki polityczne panujące w okresie międzywojennym od początku były one tworzone w opozycji do działań sanacyjnych (działaczy, którzy pozostali w kraju i tworzyli ZWZ). Uważano, że nadszedł czas zmian i ruch narodowy powinien to wykorzystać, tworząc dobrze zorganizowane podziemie. Muszę zaznaczyć, że o wielu z tych inicjatyw wiemy mało lub nic, czasem znamy tylko nazwę. Chcąc w jakiś sposób uszeregować informacje, zastosuję metodę alfabetyczną.
Bataliony Śmierci za Wolność (1939–1940). Organizacja utworzona prawdopodobnie pod koniec 1939 r. w Toruniu. Objęła swoim zasięgiem miasto i jego okolice. Organizatorem i dowódcą został prof. Zygmunt Moczyński. Na początku 1940 r. należało do niej ok. 200-400 konspiratorów[13]. W marcu i kwietniu 1940 r. Gestapo rozbiło organizację, dokonując aresztowania wielu działaczy w tym prof. Z. Moczyńskiego[14].
Grupa „Bena”, kryptonim „Orzeł Biały” (1939–1942). Organizacja utworzona przez Alojzego Sochę, ps. „Beno”[15]. Program organizacji miał charakter narodowo-katolicki. Została podporządkowana AK[16].
„Gryf Kaszubski/Pomorski” (1939–1941). Tajna Organizacja Wojskowa „Gryf Kaszubski” dowodzona była przez Józefa Dambka, ps. „Jur”, „Lech”[17]. Została utworzona we wrześniu 1939 r. z członków tzw. sieci Dywersji Pozafrontowej. Do organizatorów należeli m.in.: por. Augustyn Westphal ps. „Echo”, „Dzwon”[18], por. Jan Gończ, por. Grzegorz Wojewski, Klemens Bronk ps. „Placek”, Bronisław Brunk oraz Józef i Jan Gierszewscy (ojciec i syn). Przystępowały do niej grupy konspiracyjne działające na terenie Kaszub[19]. Program organizacji głosił walkę z okupantem niemieckim i sowieckim. O akcjach tej organizacji nie wiemy zbyt wiele [20].
„Gryf Pomorski” (1941–1945). Tajna Organizacja Wojskowa „Gryf Pomorski” była połączeniem trzech podziemnych organizacji: Tajnej Organizacji Wojskowej „Gryf Kaszubski”, której dowódcą był Józef Dambek, Wojskowej Organizacji Niepodległościowej „Koral”, której dowódcą był ks. ppłk Józef Wrycza[21] i grupy braci Leona i Józefa Kulasów. Organizacja działała na terenie Pomorza i Prus Wschodnich. Znamy dwie wersje deklaracji ideowej, obie mówiły o znaczącej roli wiary katolickiej i walki o przywrócenie ziem Pomorza i Prus Polsce. Określano w niej charakter organizacji jako czysto wojskowy, z podporządkowaniem się „Rządowi na Obczyźnie”. Władzę nad organizacją miała sprawować Rada Naczelna. Prezesem został wybrany ks. ppłk Józef Wrycza, drugim prezesem został Józef Dambek, komendantem wojskowym zaś Bolesław Formela ps. „Romiński”. Liczebność organizacji ocenia się na ok. 15-20 tys. członków.
O działalności „Gryfa Pomorskiego” nadal wiemy mało. Wiadomo, że partyzanci należący do organizacji dokonali co najmniej kilkudziesięciu akcji przeciwko okupantowi niemieckiemu, np. w 1942 r. dokonano wysadzenia pociągu, którym miał podróżować Adolf Hitler. Jednak przywódca III Rzeszy wysiadł wcześniej i uniknął zamachu. W 1943 r. dokonano ataku na lotniska w Rumi i Strzebielinie. Od 1942 r. prowadzone były rozmowy scaleniowe z AK, jednak pod wpływem J. Dambka „Gryf Pomorski” podpisał porozumienie ze Zjednoczonymi Organizacjami Ruchu Miecz i Pług (kwiecień 1943 r.). Wywiad organizacji współdziałał z ZWZ-AK. Organizacja poniosła poważne straty w wyniku aresztowań niemieckich, a następnie sowieckich. W 1945 r. organizację rozwiązano. Obszar działania organizacji podzielony był na 3 okręgi. Podstawową jednostką konspiracyjną była piątka szturmowa.
Harcerstwo Polskie, kryptonim Hufce Polskie, Harcerstwo Narodowe (1939–1945). Organizacja harcerska powstała w październiku 1939 r. Utworzona została przez grupę instruktorów harcerskich o poglądach narodowo-katolickich pod przewodnictwem harcmistrza Rzeczypospolitej Stanisława Sedlaczka[22]. Przed wojną tworzyli oni Krąg św. Jerzego[23]. Naczelnikiem Harcerstwa Polskiego został hm. S. Sedlaczek ps. „Sas”, na przewodniczącego Rady Harcerskiej wybrano zaś Władysława Sołtana. Organizacja stała się alternatywą wobec powstałych, również w Warszawie, Szarych Szeregów. W Hufcach Polskich kładziono jednak większy nacisk na życie religijne niż w Szarych Szeregach[24]. Organizacja podzielona była na drużyny, których było 160. Początkowo liczebność Hufców Polskich wynosiła ok. 1600 harcerzy i harcerek. Przeciwstawiano się w pracy z harcerzami dążeniom do ich udziału w bezpośredniej walce z okupantem. Szkolenia miały charakter teoretyczny. Jednak w wyniku angażowania się starszych harcerzy w działania konspiracyjne o charakterze zbrojnym rozpoczęto stopniowe umożliwianie im takich działań w ramach takich organizacji, jak NOW i NSZ. Harcerze i harcerki z Hufców Polskich wzięli czynny udział w Powstaniu Warszawskim. We wrześniu 1945 r. odbyło się ostatnie spotkanie naczelnictwa Harcerstwa Polskiego, dalsze działanie zostało przerwane aresztowaniami dokonanymi przez władze komunistyczne[25].
Konfederacja Narodu (1940–1943). Organizacja skupiająca kilka mniejszych organizacji o charakterze prawicowym. Utworzona została we wrześniu 1940 r. Do jej przywódców zaliczano: Jana Włodarkiewicza[26], Witolda Rościszewskiego i Bolesława Piaseckiego[27]. W 1941 r. doszło do scalenia organizacji z ZWZ. Dowódcą Konfederacji Narodu w ramach ZWZ został Bolesław Piasecki. Utworzono oddziały zbrojne pod nazwą Uderzeniowe Bataliony Kadrowe. Wobec potrzeby jednolitego dowództwa utworzono odrębny pion wojskowy pod nazwą Konfederacja Zbrojna Z organizacją współpracował dowódca „Muszkieterów” Stefan Witkowski. Teren działania podzielony był na 5 okręgów. Prawdopodobnie liczebność organizacji wynosiła ok. 25-30 tys. konspiratorów[28]. Kapelanem KN został ks. Józef Warszawski ps. „Ojciec Paweł”[29].
Legia Orła Białego (1939–1941). Utworzona przez Jana Turowskiego ps. „Granat”, „Jotte”. Obejmowała miejscowość Świedziebnia i okolice. Duszpasterzem organizacji był ks. Stanisław Mazurczak. Prowadziła głównie akcje sabotażowe[30].
Miecz i Pług (1939–1945). Organizacją powstała w Warszawie, początkowo zasięgiem obejmowała Warszawę i okolice, by następnie stać się organizacją ogólnopolską. Organizatorem i dowódcą został ks. Leon Poeplau ps. „Wolan”[31]. W kierownictwie organizacji znaleźli się m.in.: kpt. Ferdynand Trójnicki ps. „Stefan”, „Wiktor”, Zofia Kossak–Szczucka, por. Józef Maciąg ps. „Sas”, Aleksander Kowalik ps. „Aleksander”, Anatol Słowikowski ps. „Andrzej Nieznany”, Zbigniew Grad ps. „Doktor Zbyszek”. Centralną władzą była Rada Naczelna, prezesem został ks. L. Poeplau, jego zastępcą A. Słowikowski. Teren działania podzielono na Okręgi Korpusów, które dzielono na komendy powiatowe.
Prace organizacyjne zostały przerwane przez aresztowanie ks. L. Poeplau i kilku innych działaczy w 1940 r. Szybko odbudowano kierownictwo organizacji, na prezesa powołano Anatola Słowikowskiego ps. „Andrzej Nieznany”. Zmieniono również nazwę na Zjednoczone Organizacje Ruchu „Miecz i Pług”. W 1943 r. wprowadzony został podział terytorialny na okręgi. Zorganizowano również pion wojskowy pod nazwą Armia Podziemna. Powstała ona w 1942 r. z połączenia kilku grup konspiracyjnych, m.in.: Zbrojnego Pogotowia Narodu, Komendy Obrońców Polski, Tajnej Organizacji Wojskowej „Gryfa Pomorskiego”. Utworzono Komendę Główną, której podlegało sześć Wydziałów: I – Organizacyjny, II – Informacyjny, III – Wyszkolenia, IV – Zaopatrzenia, V – Łączności, VI – Techniczny. Prowadzono szeroki wywiad antyniemiecki i antysowiecki. Do poważnego kryzysu doszło w 1943 r., kiedy w wyniku prawdopodobnie akcji NKWD doszło do likwidacji dowództwa Ruchu „Miecz i Pług”. Śmierć ponieśli m.in. A. Słowikowski, Zbigniew Grad. Akcją kierował agent NKWD Bogusław Hrynkiewicz[32]. Po tych morderstwach organizacja straciła na znaczeniu, właściwie została rozbita. Część członków weszła do AK, część przystąpiła do Narodowych Sił Zbrojnych[33].
Narodowo-Ludowa Organizacja Wojskowa (1939–1942). Organizację utworzyli w Warszawie działacze SN, którzy przeciwstawili się zmianom we władzach partii. Zawieszono bowiem działalność Komitetu Głównego SN, powołując na jego miejsce Zarząd Główny SN. Wprowadzając te zmiany pominięto m. in. członka Komitetu Głównego Karola Stojanowskiego. Doprowadziło to do utworzenia nowej organizacji podziemnej pod nazwą Narodowo-Ludowa Organizacja Wojskowa. W skład kierownictwa weszli m.in.: Karol Stojanowski[34], Kazimierz Kowalski, Jędrzej Giertych[35], Jan Matłachowski, Ludwik Jaxa-Bykowski[36]. Działacze NLOW, podjęli równocześnie rozmowy z organizatorami Związku Jaszczurczego, co do połączenia się, chcąc w ten sposób stworzyć przeciwwagę dla NOW. Rozmowy doprowadziły do porozumienia i podjęto kroki w celu połączenia obu organizacji. Jednak w 1940 roku zaczęły się pojawiać zastrzeżenia, co do sposobu i stylu dowodzenia przez K. Stojanowskiego. Doprowadziło to w konsekwencji do powrotu części członków do SN i NOW. Mimo tych problemów, nadal Narodowo–Ludowa Organizacja Wojskowa stanowiła poważną siłę w tworzącym się podziemiu narodowym. W 1942 roku połączyła się ze ZJ tworząc Narodowe Siły Zbrojne.
Narodowa Organizacja Bojowa (1939–1941). W listopadzie 1939 r., podczas zebrania w Poznaniu, grupa działaczy Stronnictwa Narodowego podjęła decyzję o powołaniu organizacji podziemnej: Komendy Dzielnicy Zachodniej Armii Narodowej, znanej również pod nazwą Narodowa Organizacja Bojowa. Dowódcą został Antoni Wolniewicz ps. „Marian”, „Znicz”, „Mróz”. Liczebność organizacji wynosiła ok. 30-35 tys. konspiratorów. Jednym z działaczy był o. Julian Stefan Mirochna. Gestapo w 1941 r. rozbiło organizację, część ocalonych weszła bezpośrednio w struktury Narodowej Organizacji Wojskowej[37].
Narodowa Organizacja Wojskowa (1939 – 1945). W październiku 1939 r. w Warszawie Zarząd Główny Stronnictwa Narodowego utworzył organizację wojskową. Dowódcą, a raczej pełniącym obowiązki komendanta, został ppor. rez. Aleksander Demidowicz-Demidecki ps. „Aleksander”[38]. Pod koniec 1939 r. doszło do zmiany na stanowisku komendanta, którym został Bolesław Kozubowski ps. „Bolesław”, „Gruby”, „Trojanowski”. Rozpoczęto tworzenie struktur terenowych, szkolenie kadry konspiracyjnej i działania propagandowe ukierunkowane na konsolidację całego ruchu narodowego. Nie przyniosły one jednak dużych efektów. Początkowo organizacja nie miała określonej nazwy. Używano takich nazw, jak: wojsko czy organizacja wojskowa. Dopiero w 1941 r. wprowadzono jednolitą nazwę – Narodowa Organizacja Wojskowa.
Według wspomnień działaczy NOW liczba członków w 1942 r. osiągnęła ok. 100 tys.[39]. Od początku 1942 r. prowadzono rozmowy z ZWZ-AK na temat scalenia obu organizacji, jednak wśród działaczy SN istniała silna grupa przeciwników takiego zjednoczenia. W lipcu 1942 r. doszło do rozłamu, w wyniku którego część działaczy utworzyła ze Związkiem Jaszczurczym Narodowe Siły Zbrojne, a część weszła do AK. Organizacja swoim zasięgiem objęła całą przedwojenną Polskę. Istniało prawdopodobnie 14 okręgów, które dzieliły się na: podokręgi, powiaty, obwody i placówki. Komenda Główna podzielona była na Wydziały: Organizacyjny, Wywiadowczy, Operacyjno-Wyszkoleniowy, Zaopatrzenia, Łączności, Propagandy, Służby sanitarnej. Kapelanem NOW został ks. Jan Stępień ps. „Dr Jan”. Oddziały NOW brały udział w Powstaniu Warszawskim. Po wkroczeniu Sowietów w 1944 roku i decyzji o rozwiązaniu AK, Narodowa Organizacja Wojskowa razem z częścią AK i częścią NSZ utworzyła Narodowe Zjednoczenie Wojskowe.
Narodowe Siły Zbrojne (1942 – 1947). Organizacja powstała we wrześniu 1942 r. z połączenia Organizacji Wojskowej Związek Jaszczurczy i części Narodowej Organizacji Wojskowej. Przyłączyły się do niej mniejsze organizacje, m.in.: Narodowo-Ludowa Organizacja Wojskowa, Polski Obóz Narodowo-Syndykalistyczny, Zbrojne Pogotowie Narodu, Zakon Odrodzenia Polski, częściowo zaś Korpus Obrońców Polski, Organizacja Wojskowa „Wilki”, Polskie Wojska Unijne, Bojowa Organizacja „Wschód” oraz część lokalnych struktur AK (np. północne Mazowsze). Oficjalnym organem grupy była Tymczasowa Narodowa Rada Polityczna. Zwierzchnictwo polityczne nad Związkiem Jaszczurczym sprawowała ściśle zakonspirowana tzw. „Grupa Szańca” [40]. Zorganizowano również przeciwwagę dla Delegatury Rządu RP na Kraj – Służbę Cywilną Narodu. Była ona podobnie, jak „Grupa Szańca”, nadzorowana przez głęboko zakonspirowaną Organizację Polską[41].
Liczba członków sięgała w 1943 r. od 70 do 100 tys. Oddziały zbrojne walczyły nie tylko z Niemcami, ale również z komunistami i grupami wywiadowczymi Armii Czerwonej. Pierwszym dowódcą NSZ został płk Ignacy Oziewicz ps. „Czesław”. Dowództwo podzielone było na Oddziały: Organizacyjny, Wywiadowczy, Operacyjno-Wyszkoleniowy, Kwatermistrzowski, Łączności, Oświatowo-Wychowawczy. Służbą duszpasterską opiekował się ks. Michał Poradowski ps. „Benedykt”. Utworzone zostały inspektoraty: Ziem Zachodnich, Centralnych, Północnych, Południowo-Zachodnich, Południowo-Wschodnich i Inspektorat Ziem Północno-Wschodnich, który pozostał tylko na papierze. Obszar działania organizacji podzielony został na 14 Okręgów. W 1944 r. doszło w NSZ-cie do rozłamu na tle podporządkowania się AK. Część struktur wywodzących się z NOW podporządkowała się AK, pozostała część zachowała odrębność. Oddziały NSZ brały udział w Powstaniu Warszawskim. Największą jednostką w polu, była Brygada Świętokrzyska, która w I 1945 roku opuściła ziemie polskie przedzierając się na Zachód. Po wkroczeniu Sowietów dowództwo NSZ podjęło decyzję o zejściu do podziemia i nie ujawnianiu się. W 1947 roku część oddziałów weszła w skład nowej organizacji podziemnej Narodowe Zjednoczenie Wojskowe.
Ojczyzna, kryptonim „Omega” (1939–1945). Organizacja Ziem Zachodnich „Ojczyzna” utworzona została przez działaczy SN w Poznaniu. Funkcjonowała na terenach wcielonych do III Rzeszy. Organizatorami byli: Kirył Sosnowski ps. „Konrad”, ks. prałat Józef Prądzyński, hrabia Adolf Bniński, Witold Grott. Dowodzona była przez Witolda Grotta i ks. Józefa Prądzyńskiego[42]. Liczba członków sięgała ok. 500. Grupa była elitarna, zajmowała się propagandą, zbieraniem informacji o sytuacji Polaków na ziemiach wcielonych. Po aresztowaniach w 1941 r. przeniosła się do Warszawy. Tam zorganizowano Sekcję Zachodnią w Departamencie Informacji i Prasy oraz Biuro Ziem Zachodnich Delegatury Rządu na Kraj. Z jej inicjatywy powstały takie konspiracyjne instytucje, jak: Uniwersytet Ziem Zachodnich, Instytut Zachodni i Zachodnia Agencja Prasowa. Ściśle współpracowano z Delegaturą Rządu RP na Kraj. Miała duży wkład w organizację podziemia na Pomorzu[43].
Organizacja Wojskowa Młodzieży Kaszubskiej (1939–1942). Powstała w Kościerzynie, organizatorem był Brunon Richert. Liczba konspiratorów wynosiła prawdopodobnie ok. 600. Kapelanem organizacji był prawdopodobnie ks. Jan Szulc. Została rozbita przez Gestapo[44]. Ostatnim dowódcą organizacji, był Jan Nikisch[45].
Organizacja Wojskowa Związek Jaszczurczy (1939 – 1944). Powstała w październiku 1939 r. w Warszawie z inicjatywy działaczy Obozu Narodowo-Radykalnego „ABC” (a zarazem działaczy OP). Zorganizowali oni tzw. Grupę „Szańca” i OW ZJ. Twórcami organizacji byli: Władysław Maricinkowski, Witold Kozłowski, Otmar Wawrzkowicz oraz Tadeusz Salski. Utworzono 17 okręgów, które dzieliły się na powiaty i gminy. Dowódcą został mianowany W. Marcinkowski ps. „Jaxa”, „Szymkiewicz”. Początkowo liczebność organizacji wynosiła ok. 10 tys. konspiratorów. Bardzo szybko rozwijał się wywiad i struktury na Pomorzu, gdzie współpracowano z Okręgowym Delegatem Rządu RP na Kraj. Początkowo również doszło do nawiązania kontaktów z ZWZ, jednak żądanie przekazania punktów kontaktowych, adresów i stanów osobowych ZJ doprowadziło do zerwania rozmów na temat scalenia. Od tej pory Organizacja Wojskowa ZJ działała samodzielnie. Dopiero w 1942 r. po połączeniu z częścią NOW utworzono wspólną organizację pod nazwą Narodowe Siły Zbrojne.
Pobudka (1939–1944). Została utworzona przez działaczy Ruchu Narodowo-Radykalnego „Falanga” w Warszawie wokół pisma o tym samym tytule. Organizatorami byli m.in.: inż. Samuel Kostrowicki, dr Jerzy Żański, Władysław Terlecki. Organizacja podporządkowała się ZWZ-AK.
Ruch Kulturowy (1943–1944). Grupa działaczy KN utworzyła strukturę konspiracyjną, która istniała wokół pisma „Sztuka i Naród”. Twórcą grupy był Andrzej Trzebiński. Wśród członków byli m.in.: Tadeusz Gajcy[46], Stanisław Marczak.
Wyzwolenie (ok. 1939–1942). Organizacja utworzona we Lwowie z Narodowej Organizacji Gimnazjalnej i Akademickiej. Przewodził jej Mieczysław Weiss. W 1941 r. doszło do aresztowań wśród przywódców grupy. Brak danych o liczebności[47].
Załoga (ok. 1939 – 1944). Organizacja skupiona wokół pisma o tym samym tytule, początkowo w ramach Związku Jaszczurczego, następnie NSZ. Twórcą i komendantem został kpt. Stanisław Hendzel ps. „Gruda”. W Warszawie istniał batalion „Załogi” w sile ok. 300 ludzi. Była jedną z zewnętrznych organizacji OP.
Wszystkie wymienione tutaj organizacje miały dobrze rozwiniętą propagandę, wydawały pisma, broszury, podręczniki. Propaganda stanowiła dla nich ważny element walki politycznej. Do najpopularniejszych pism możemy zaliczyć m.in.: „Szaniec”, „Walkę”, „Narodowe Siły Zbrojne”, „Pobudkę”, „Sztuka i Naród”. Celem powstawania tych pism, była stała walka o nowych członków. Przedstawiano czytelnikom inną wizję państwa polskiego, które miało powstać po wojnie.
[1] Lista strat działaczy obozu narodowego w latach 1939-1955. Słownik biograficzny, t. I, IPN Warszawa 2010.
[2] Górski G., Polskie Państwo Podziemne 1939-1945, Toruń 1998; Żochowski S., O Narodowych Siłach Zbrojnych, Lublin 1994; Borodziej W., Chmielarz A., Friszke A., Kunert A., Polska Podziemna 1939-1945, Warszawa 1991. Kunert A., Ilustrowany przewodnik po Polsce Podziemnej 1939-1945, Warszawa 1996.
[3] http://krakowska.info/index.php/opinie/193-dziaania-wywiadowczo-dywersyjne-na-pograniczach-rzeczypospolitej-przed-rokiem-1939 (z dn. 15 X 2011 r.).
[4] Drymmer Wiktor (1896–1975), ur. w Dobrzelinie, mjr WP. Był komendantem POW w Siedlcach. Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę pracował w Oddziale II Sztabu Generalnego. Pełnił funkcję attaché wojskowego w Rewlu (obecnie Tallin). W latach 1931–1939 pełnił funkcję Dyrektora Wydziału Personalnego MSZ i od 1933 r., równocześnie Dyrektora Departamentu Konsularnego MSZ. Prawdopodobnie był pomysłodawcą utworzenia „Komitetu Siedmiu”. Od 1934 r. pełnił funkcję kierownika tej organizacji. Po wybuchu II wojny światowej i przekroczeniu granicy z Rumunią W. Drymmer próbował powrócić do Polski. Został jednak aresztowany na Węgrzech. Udało mu się wydostać z Europy i przedostać do Turcji. Następnie udał się do Egiptu. Po tragicznej śmierci gen. Władysława Sikorskiego Wiktor Drymmer został przyjęty do Wojska Polskiego. Od 1951 r. przebywał w Kanadzie. Został pochowany na Powązkach.
[5] Wrzesień 1939 r. w relacjach dyplomatów, wybór i oprac. Andrzej Skrzypek, Warszawa 1989, s. 238–239. Także Wysocki W. J., Wysocka M., Marszałek Edward Śmigły-Rydz. Portret Naczelnego Wodza, IPN 2010.
[6] Wenda Zygmunt (1896–1941), płk, ur. w Rzeszowie. Był członkiem Polskiej Organizacji Wojskowej i działaczem Obozu Zjednoczenia Narodowego. Służył w Legionach Polskich, następnie został adiutantem marszałka Józefa Piłsudskiego. Był dowódcą 1. Pułku Piechoty Legionów. Podczas kampanii wrześniowej został mianowany oficerem do zleceń Naczelnego Wodza. Po internowaniu w Rumunii przedostał się na Węgry, tam zmarł.
[7] Niezbrzycki Jerzy (1901/2–1968), ps. „Ryszard Wraga”, kpt. WP, ur. w Winnicy (Podole). Działał w POW. Angażował się w działania wywiadu polskiego od 1918 r. Od 1921 r. pracował w Oddziale II Sztabu Generalnego WP. Po pewnym czasie został mianowany kierownikiem Referatu „Wschód” Oddziału II. Po przegranej kampanii wrześniowej został internowany w Rumunii, tam organizował wywiad przeciwko Sowietom. Przedostał się następnie do Anglii, gdzie został wykładowcą w Szkole Oficerów Wywiadu. Po zakończeniu wojny wykładał w Polskim Instytucie Spraw Wschodnich. W 1949 r. przeniósł się do Francji, gdzie pełnił funkcję konsultanta do spraw sowieckich Ministerstwa Spraw Zagranicznych Francji. Pod koniec lat pięćdziesiątych wyjechał do USA. Tam pracował w Bibliotece Kongresu i Instytucie Hoovera w Stanford.
[8] Galinat Edmund (1899–1971), brał udział w wojnie polsko-bolszewickiej jako dowódca plutonu, a następnie kompanii. Służył m.in. w 5. Pułku Piechoty Legionów. W 1937 r. został szefem Związku Młodej Polski. Podczas kampanii wrześniowej internowany w Rumunii. Otrzymał od Naczelnego Wodza rozkaz przedostania się do Warszawy i utworzenia organizacji podziemnej. Udało mu się porwać samolot PZL „Sum”, na pokładzie którego przyleciał do oblężonej Warszawy 26 IX 1939 r. Samolot pilotował ppor. Stanisław Riess. Po dotarciu do stolicy został podporządkowany gen. M. Karaszewiczowi-Tokarzewskiemu. Po krótkim pobycie udało mu się opuścić kraj i przedostać do Francji i Anglii. Tam w 1943 r. został dowódcą Samodzielnej Kompanii Grenadierów. Po zakończeniu wojny pozostał na emigracji.
[9] Karaszewicz-Tokarzewski Michał (1893–1964), ps. „Doktor”, „Stawski”, „Torwid”, gen. WP, ur. we Lwowie. Studiował na Uniwersytecie Jan Kazimierza we Lwowie i Uniwersytecie Jagiellońskim. Był komendantem Związku Strzeleckiego w Samborze i Drohobyczu. Został instruktorem Związku Strzeleckiego w Warszawie. Walczył w Legionach Polskich. Po kryzysie przysięgowym został internowany, a po zwolnieniu wcielony do armii austriackiej. Następnie w POW. W 1918 r. dowodził 5. Pułkiem Piechoty Legionów, a w wojnie polsko-bolszewickiej I Brygadą Rezerwową. Po wojnie dowodził m.in. 19. Dywizją Piechoty, 25. Dywizją Piechoty. Pełnił funkcję Szefa Biura Personalnego MSW, dowódcy Okręgu Korpusu III Grodno, VI Lwów i VIII Toruń. Podczas kampanii wrześniowej został dowódcą Grupy Operacyjnej w składzie Armii „Pomorze”. Po dotarciu do Warszawy został mianowany zastępcą dowódcy Grupy Armii „Warszawa”. Jeszcze w czasie walk o Warszawę rozpoczął organizowanie struktur Służby Zwycięstwu Polski. W 1940 r. został aresztowany przez NKWD. Po utworzeniu Armii Polskiej na Wschodzie dowodził 6. Dywizją Piechoty „Lwów”. Od marca 1943 r. do grudnia 1944 r. pełnił funkcję zastępcy dowódcy Armii Polskiej na Wschodzie. Po zakończeniu wojny pozostał w Anglii. Kosk H., Generalicja polska. Popularny Słownik Biograficzny, t. II, suplement, Pruszków 2001, s. 224.
[10] Powodem likwidacji SZP i powołania na jej miejsce nowej organizacji była obawa uniezależnienia się Służby Zwycięstwu Polski od rządu polskiego na wychodźstwie we Francji. Tym bardziej, że generał Tokrzewski-Karaszewicz postrzegany był jako bliski współpracownik marszałka Edwarda Śmigłego-Rydza.
[11] Rowecki Stefan (1885–1944), ps. „Jan”, „Grabica”, „Tur”, „Rakoń”, „Grot”, ur. Piotrkowie Trybunalskim. W 1913 r. przeniósł się do Warszawy. Walczył w Legionach Polskich. Po kryzysie przysięgowym wstąpił do Polnische Wehrmacht. Uczestniczył w wojnie polsko-bolszewickiej. W latach międzywojennych pełnił różne funkcje w WP, np.: zastępcy szefa Oddziału III Naczelnego Wodza, redaktora naczelnego „Przeglądu Wojskowego”. Od 1933 r. dowodził 55. Pułkiem Piechoty, następnie w 1936 r. objął dowództwo Brygady Korpusu Ochrony Pogranicza „Podole” w Czortkowie. W czerwcu 1939 r. został mianowany dowódcą Warszawskiej Brygady Pancerno-Motorowej. Po kapitulacji oddziałów polskich pod Tomaszowem Lubelskim we wrześniu 1939 r. przedostał się do Warszawy. W grudniu 1939 r. został wyznaczony przez gen. Kazimierza Sosnkowskiego dowódcę Obszaru I (okupacja niemiecka). Na początku 1940 r. został mianowany Komendantem Głównym ZWZ. Od lutego 1942 r. pełnił funkcję Dowódcy AK. Dnia 30 VI 1943 r. został aresztowany przez Gestapo i szybko przetransportowany drogą lotniczą do Berlina, następnie osadzony w obozie koncentracyjnym Sachsenhausen i tam zamordowany w sierpniu 1944 r. Kosk H., Generalicja polska. Popularny Słownik Biograficzny, t. II, suplement, Pruszków 2001, s. 135.
[12] Te przybliżone szacunki dotyczą lat 1939–1940.
[13] Komorowski K., Konspiracja pomorska 1939–1947, Gdańsk 1993, s. 31–33.
[14] Prof. Zygmunt Moczyński (1871–1940), ur. w Bydgoszczy. Uczęszczał do Instytutu Muzycznego w Bydgoszczy. Następnie uczył się w szkole przedwstępnej dla nauczycieli w Rogoźnie. Ukończył seminarium nauczycielskie w Paradyżu (pow. Międzyrzecki). Pracował w szkole powszechnej w Koźminie, następnie wyjechał do Berlina do Instytutu Nauki Kościelnej. Był sympatykiem Narodowej Demokracji. Po ukończeniu nauki w Berlinie pracował w Koźminie, Szczecinie i Rogoźnie. W okresie międzywojennym pracował jako nauczyciel w Państwowym Seminarium Nauczycielskim w Toruniu. Za zasługi muzyczne otrzymał w 1928 roku, od papieża, złoty krzyż Pro Ecclesia et Pontifice. Od 1934 r. pełnił funkcję wicedyrektora Konserwatorium Muzycznego w Toruniu. W III 1940 roku za działalność konspiracyjną został aresztowany w Toruniu i wywieziony do Bydgoszczy. Następnie przewieziony do Warszawy, gdzie został we IX 1940 r. rozstrzelany. Polski Słownik Biograficzny, t. XXI, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1976, s. 513-514.
[15] Socha Alojzy (1899–1942), ps. „Ben”, ur. w Skrzeszewie. Był nauczycielem. Należał do Stronnictwa Narodowego. Możliwe, że był członkiem dywersji pozafrontowej. Współpracował m.in. z sędzią Julianem Pobłockim i byłym posłem z ramienia SN Janem Kwiatkowskim. Por. K. Komorowski, Konspiracja pomorska w latach 1939–1947, op. cit., s. 160–161.
[16] Komorowski K., Konspiracja pomorska w latach 1939–1947, op. cit., s. 64–65.
[17] Dambek Józef (1903–1944), ps. „Lech”, „Kil”, „Adam Falski”, ur. we wsi Zdroje. Był nauczycielem, pracował m.in.: w Sławutówku, Domatowie, Leśniewie, Żarnowcu, Gowidlinie, Kobylu. Należał do „dywersji pozafrontowej”. Został zamordowany przez Gestapo. Kontrowersje do dziś wzbudza śmierć porucznika AK Józefa Gierszewskiego, którego na plecenie J. Dambka miano zastrzelić. Powodem miała być głoszona przez J. Gierszewskiego chęć połączenia organizacji z AK, czemu sprzeciwiał się J. Dambek. Por. K. Komorowski, Konspiracja pomorska w latach 1939–1947, op. cit., s. 46–47; http://sitwp.umwp.pl/gryf_pomorski/zal_dambek.htm, expresskaszubski.pl › Opinie, www.gryf-pomorski.pl/2-Polskojezyczna-Grupa-Gestapo.html (z 16 XII 2011 r.).
[18] Westphal Augustyn (1884–1946), ps. „Echo”, „Dzwon”, ur. w miejscowości Rąb. Szkołę średnią ukończył w Gdańsku, początkowo powołany do wojska niemieckiego w czasie I wojny światowej, został zwolniony w 1917 r. Pracował w intendenturze w Gdańsku. Od 1920 r. zamieszkał w Wejherowie. Był ostatnim dowódcą „Gryfa Pomorskiego”. Por. Komorowski K., Konspiracja pomorska w latach 1939–1947, op. cit., s. 177–178.
[19] www.gryf-pomorski.pl/2-Polskojezyczna…/doc-dr-E-Jakubiak.doc (z 12 X 2011 r.).
[20] Losy tajnej Organizacji Wojskowej „Gryf Pomorski”, pod. Red. Józefa Borzyszkowskiego, Gdańsk 2000.
[21] Ks. Wrycza Józef (1884–1961), ps. „Rawycz”, ppłk WP, ur. w Zblewie. Ukończył Seminarium Duchowne w Pelplinie. Święcenia kapłańskie otrzymał w 1908 r. Założył tajne Towarzystwo Młodzieży Polskiej. Jako wikary pracował w parafiach m.in. w: Borzyszkowych, Grucznie, Śliwicach, Jastarni, Żarnowcu i Chełmży. Za zbrojny opór wobec Niemców w 1919 r. został skazany na 6 miesięcy więzienia w cytadeli w Grudziądzu. Po odzyskaniu niepodległości został kapelanem 63. Pułku Piechoty, również proboszczem 16. Pomorskiej Dywizji Piechoty. Brał udział w wojnie polsko-bolszewickiej. Po zakończeniu działań wojennych został kapelanem we Włodzimierzu Wołyńskim, następnie jako proboszcz został przeniesiony do Lublina i Brześcia nad Bugiem. W stopniu podpułkownika przeszedł do rezerwy w 1924 r. Został działaczem Stronnictwa Narodowego. Był proboszczem w Wielu. Po wybuchu wojny zorganizował grupę konspiracyjną, która weszła w skład „Gryfa Pomorskiego” (Wojskowa Organizacja Niepodległościowa „Koral”). W 1943 r. wycofał się z organizacji „Gryf Pomorski”. Przez okres okupacji ukrywał się przed Niemcami. Po wojnie wrócił jako proboszcz do Wiela, następnie został przeniesiony do Tucholi, gdzie pełnił funkcję dziekana. Mianowano go również honorowym kanonikiem kapituły chełmińskiej. Por. Komorowski K., Konspiracja pomorska w latach 1939–1947, op. cit., s. 182–185.
[22] Stanisław Sedlaczek (1892–1941), ur. w Kołomyi. Należał do „Zet-u”. Był organizatorem harcerstwa na ziemiach polskich. Pełnił funkcję Naczelnika Głównej Kwatery Męskiej. Ukończył Wydział Filozoficzny na Uniwersytecie Warszawskim. Harcmistrz Rzeczypospolitej. Usunięty z władz ZHP w 1931 r., pozostał jednak członkiem Głównej Kwatery Męskiej ZHP. W 1933 r. współorganizował Gromadę św. Jerzego. W czasie okupacji był jednym z twórców Harcerstwa Polskiego (Hufce Polskie). Zginął w obozie Auschwitz. Por. PSB, t. XXXVI, Warszawa – Kraków 1995–1996, s. 132–142.
[23] Krąg Starszoharcerski św. Jerzego – grupa harcerzy starszych, utworzona po usunięciu w lutym 1931 r. instruktorów harcerskich o poglądach narodowych. W latach 1932–1933 hm. Witold Sawicki zorganizował pierwsze spotkania Kręgu Starszoharcerskiego w Sali Korporacji Akademickiej „Sarmatia”.
[24] http://www.rzeczpospolita.pl/specjal_040612/specjal_a_4.html (z 18 XII 2011 r.).
[25] Eychler K., Harcerstwo Polskie – Hufce Polskie, „Szczerbiec”, nr 9, Lublin 1998; http://kresy.zhr.pl/wp-content/hp_r_zgorzelski.doc (z 12.XII.2011 r.); http://www.endecja.pl/leksykon/definicja/50 (z 05. II. 2012)
[26] Jan Włodarkiewicz (1900–1942), ps. „Darwicz”, „Damian”, ur. w Warszawie, ppłk WP. Podczas I wojny światowej działał w POW. W okresie międzywojennym służył w 27. Pułku Ułanów, następnie w sztabie 9. Samodzielnej Brygadzie Kawalerii. Dalszą służbę wojskową pełnił w Centrum Wyszkolenia Kawalerii w Grudziądzu i w Oddziale II Sztabu Głównego WP. Podczas kampanii wrześniowej walczył w Armii Lublin (41. Dywizja Piechoty Rezerwowej). Po zakończeniu działań wojennych wraz z rotmistrzem Witoldem Pileckim zorganizował w październiku 1940 r. związek pod nazwą Tajna Armia Polska. Następnie TAP wszedł w skład Konfederacji Narodu, tam mjr J. Włodarkiewicz stanął na czele pionu wojskowego – Konfederacji Zbrojnej. W 1941 r. podporządkował się ZWZ i został komendantem „Wachlarza”. Zmarł we Lwowie, w nie do końca jasnych okolicznościach.
[27] Bolesław Piasecki (1915–1979), ps. „Leon Całka”, „Sablewski”, ur. w Łodzi. Studiował na Uniwersytecie Warszawskim, należał do Obozu Wielkiej Polski. Był jednym z twórców Obozu Narodowo-Radykalnego. W 1935 r. stworzył własne ugrupowanie: Ruch Narodowo-Radykalny „Falanga”. Po zakończeniu kampanii wrześniowej utworzył Konfederację Narodu. Podporządkował się ZWZ i brał udział w operacji „Ostra Brama”. Dostał się następnie do sowieckiej niewoli. Po wojnie zorganizował PAX. W latach powojennych zamordowany został jego jedyny syn Bohdan. Był posłem na Sejm i członkiem Rady Państwa.
[28] http://www.dws-xip.pl/PW/formacje/pw205.html (z 21 XII 2011 r.)
[29] Kobylańska Z., Konfederacja Narodu w Warszawie, P.A.X. 1999.
[30] K. Komorowski, Konspiracja pomorska w latach 1939–1947, op. cit., s. 93–94.
[31] Ks. Poeplau Leon (1910–1940), ps. „Wolan”, ur. w Rolbiku. Ukończył Seminarium Duchowne w Pelplinie, święcenia kapłańskie otrzymał w 1932 r. Jako wikariusz został skierowany do parafii w Golubiu, a po pewnym czasie do parafii w Gdyni. Pełnił również funkcję wikariusza katedralnego w Pelplinie. Rozpoczął studia na Uniwersytecie Warszawskim, przerwane wojną. Ochotniczo służył jako kapelan w oddziałach Samodzielnej Grupy Operacyjnej „Polesie”. Po kapitulacji dostał się do niewoli. Zwolniony z niewoli, wrócił do Warszawy, gdzie założył organizację konspiracyjną Ruch „Miecz i Pług”. Pełnił również funkcję kapłana parafii pw. Najświętszego Zbawiciela. W lipcu 1940 r. został aresztowany, wywieziony do obozu koncentracyjnego Auschwitz i tam zamordowany. Polski Słownik Biograficzny, t. XXVII, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź 1983, s. 202-203.
[32] http://niniwa2.cba.pl/marszalec_archiwum_delegatury.htm (z 16 I 2012 r.); http://niniwa2.cba.pl/szpieg_komunistow_agent_gestapo.htm (z 16 I 2012 r.).
[33] Chrzanowski B., Miecz i Pług, Toruń 1997; http://www.ipn.gov.pl/portal/pl/705/14147/Miecz_i_plug.html (z 16 I 2012 r.).
[34] Karol Stojanowski (1895–1947), ur. w Kobyłowłokach. Działał w skautingu we Lwowie. Żołnierz Legionów Polskich, w czasie wojny polsko-bolszewickiej, jako ochotnik, dowodził plutonem czortkowskim w 240. pp. Armii Ochotniczej. Ukończył studia we Lwowie, gdzie uzyskał tytuł dr. filozofii. Przeniósł się do Poznania (1926 r.). Przez wiele lat był we władzach ZHP. W 1931 r. wystąpił z ZHP. Po wybuchu II wojny światowej musiał opuścić Poznań, wyjechał więc do Warszawy. Prawdopodobnie ok. 13 X 1939 r. stworzył z Janem Matłachowskim Narodowo-Ludową Organizację Walki. Był również wykładowcą na Tajnym Uniwersytecie Ziem Zachodnich. W czasie okupacji opublikował m.in.: Polska – państwem narodowym (1940 r.), Państwo Zachodnio-Słowiańskie (1942 r.) i Ziemie Zachodnie a państwo narodowe (1942 r.). Współtwórca Narodowych Sił Zbrojnych. Sprzeciwił się połączeniu NSZ z AK. Utworzył „Armię Narodową”, której został komendantem. Po wojnie starał się zalegalizować Stronnictwo Narodowe. Por. PSB, t. XXXXIV, Warszawa – Kraków 2006, s. 19–22.
[35] Jędrzej Giertych (1903–1992), ur. w Sosnowcu. Był jednym z przywódców Stronnictwa Narodowego. Studiował prawo na Uniwersytecie Warszawskim. Działacz harcerski, założył polskie drużyny harcerskie w Czechosłowacji, Francji. W czasie II wojny światowej, podczas kampanii wrześniowej, walczył w obronie Helu. Dostał się do niewoli, gdzie spędził 6 lat. Wielokrotnie próbował ucieczki, bez powodzenia. Przebywał w kilku obozach jenieckich. Po uwolnieniu, powrócił do Polski. Udaje mu się wydostać żonę i dzieci z kraju i wyjechać do Wielkiej Brytanii. http://www.endecja.pl/biografie/osoba/42 (z 05. 02. 2012)
[36] Por. Komorowski K., Polityka i walka. Konspiracja zbrojna ruchu narodowego 1939–1945, Warszawa 2000, s. 75–77.
[37] Tamże, s. 201–205.
[38] Demidowicz-Demidecki Aleksander (1900-1981) – adwokat. Był członkiem Komisji Głównej SN. Od października 1939 roku, pełnił funkcję komendanta głównego NOW. W 1939 r. wyemigrował do Anglii, gdzie w latach 1943-1944, pełnił funkcję wiceministra spraw wewnętrznych Rządu RP na uchodźstwie.
[39] Komorowski K., Polityka i walka. Konspiracja zbrojna ruchu narodowego 1939–1945, Warszawa 2000, s. 90.
[40] Grupa „Szańca” – grupa działaczy Organizacji Narodowo-Radykalnej „ABC”. Po działaniach wojennych we wrześniu 1939 r. rozpoczęli wydawanie pisma „Szaniec”.
[41] Organizacja Polska – głęboko zakonspirowana organizacja ONR-ABC, która działała jeszcze przed wojną. Składała się ona z kilku poziomów: Komitet Polityczny – oznaczano literką „A” (był to najwyższy poziom, w którym władzę sprawował trzy osobowy zarząd), Zakon Narodowy – „Z” (na jego czele stał Komitet Wykonawczy), poziom „C” – Stefan Czarniecki, poziom „S” – Sekcja. Po wybuchu wojny utworzono poziom „D” – Dyrektoriat (podlegał poziomowi „A”). W organizacji obowiązywała ścisła hierarchia, członków rekrutowano po długoletniej obserwacji w czasie, której zwracano uwagę na określone cechy takie jak: patriotyzm, zdolność do zachowania tajemnicy, odpowiedzialność, wierność organizacji, zaangażowanie. Osoby, które wytypowano, wprowadzano do organizacji przez tzw. osoby wprowadzające. Każdy z członków Organizacji Polskiej składał specjalną przysięgę. Poziomy były izolowane między sobą, jedynym kontaktem między poziomami byli komisarze sekcji, którzy kontaktowali się między sobą, tylko w wyjątkowych przypadkach. Prawdopodobnie skład poziomu „A” obejmował: Tadeusza Gluzińskiego, Jana Mosdorfa, Witolda Kozłowskiego, Henryka Rossmana, Włodzimierza Sylwestrowicza, Tadeusza Todtlebana i Jana Jodzewicza.
[42] Ks. prałat Józef Prądzyński (1877–1942), ur. w Żołędowie. Był członkiem Towarzystwa Filomatów, za co skazano go na 6 miesięcy więzienia. Od 1898 r. w Seminarium Duchownym, w Poznaniu. Święcenia kapłańskie otrzymał w 1901 r. Działacz Ligi Narodowej. Podczas Powstania Wielkopolskiego był dziekanem generalnym wojsk powstańczych. Przeciwnik zamachu majowego. W czasie okupacji był jednym z organizatorów organizacji podziemnej „Ojczyzna”. Zginął w Dachau. Por. PSB, t. XXVIII, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk – Łódź 1984, s. 404–406.
[43] Komorowski K., Polityka i walka. Konspiracja zbrojna ruchu narodowego 1939–1945, op. cit., s. 129–131.
[44] Tamże, s. 134–135.
[45] Jan Nikisch, (1910-1996) – ps. „Sielecki”. Absolwent prawa Uniwersytetu Poznańskiego. Wiceprezes Młodzieży Wszechpolskiej 1931/32, działacz Bratniej Pomocy, adwokat. Podczas okupacji członek i kierownik organizacji “Ojczyzna”. Z jej ramienia w Radzie Jedności Narodowej, był również współzałożycielem Instytutu Zachodniego. Po wojnie skazany w procesie kierownictwa “Ojczyzny” i wyrzucony z adwokatury, zrehabilitowany 1958, powrócił do praktyki adwokackiej. Działał aktywnie na rzecz internowanych w stanie wojennym oraz w Radzie Społecznej przy Arcybiskupie Poznańskim Jerzym Strobie. http://www.archiwumkorporacyjne.pl/index.php/muzeum-korporacyjne/poznan/k-lechia/( z 05. II. 2012)
[46] http://www.rp.pl/artykul/9131,348583_Poeta_z_etykieta__faszysty.html?p=3 (z 19 I 2012 r.).
[47] www.lwow.com.pl/politechnika/politechnika2.html(z 21 XI 2011 r.).
Dariusz Wieleba
