14/15 X 1939 r. na warszawskiej Ochocie (ul. Kromera 2) zostaje powołany przez działaczy Obozu Narodowo-Radykalnego do życia Związek Jaszczurczy. Nazwa nawiązywała do historycznego Związku Jaszczurczego, zorganizowanego przez szlachtę oraz mieszczan pruskich i pomorskich pod koniec XIV w. do walki z Zakonem Krzyżackim.
Cele Związku Jaszczurczego:
- Walka o odzyskanie niepodległości Polski przeciwko Niemcom i Związkowi Sowieckiemu;
- Odbudowa państwa polskiego z przedwojenną granicą wschodnią;
- Przyłączenie Prus Wschodnich do Polski;
- Zachodnia granica Polski na Odrze i Nysie Łużyckiej;
- Wysiedlenie ludności niemieckiej po wojnie;
- Przebudowa powojennej Polski w duchu koncepcji Katolickiego Państwa Narodu Polskiego poprzez dokonanie przewrotu narodowego;
- Zwalczanie wpływów komunistycznych w kraju.
- Związek Jaszczurczy kwestionował prawo którejkolwiek z organizacji konspiracyjnych do wyłącznego reprezentowania spraw politycznych i wojskowych w okupowanym kraju. Z tego względu
- ZJ uznawał władze RP na uchodźstwie, ale znajdował się w opozycji do oficjalnych czynników, czyli Delegatury Rządu na Kraj i ZWZ/AK. Z drugiej strony istniały jednak kontakty między ZJ a ZWZ i Delegaturą Rządu na Kraj.
Największym sukcesem ZJ była działalność wywiadu a przede wszystkim Wydział „Z”. Był to jedyny przypadek kiedy to Niemcy do zwalczania wywiadu organizacji konspiracyjnej powołali – już w 1940 r. – specjalną komórkę kontrwywiadowczą.
Do osiągnięć wywiadu „Zachód” zalicza się: zdobycie informacji związanych z agresją Niemiec na Grecję, zdobycie daty zamierzonego ataku Afrika Korps na Aleksandrię, zlokalizowanie pobytu pancernika „Tirpitz” w jednym z fiordów norweskich, zlokalizowanie na Pomorzu Zachodnim (w Peenemünde) tajnego ośrodka zajmującego się badaniami nad pociskami rakietowymi. Uzyskano także informacje wywiadowcze dotyczące budowy łodzi podwodnych w stoczniach Gdyni, Gdańska i Elbląga.
Trudno jest dziś ustalić liczebność ZJ. Podawana liczebność waha się od 10 do 60 tys.
20 września 1942 r. z połączenia Związku Jaszczurczego i secesjonistów z Narodowej Organizacji Wojskowej oraz mniejszych organizacji o charakterze narodowym powstały Narodowe Siły Zbrojne. Po zawarciu w marcu 1944 r. umowy o scaleniu NSZ z AK, w NSZ nastąpił rozłam; przyczyną było złamanie warunków umowy scaleniowej przez KG AK. W maju 1944 r. narodowcy wywodzący się z ZJ podjęli samodzielną działalność pod nazwą NSZ-ZJ. Z szeregów NSZ-ZJ wyłoniła się Brygada Świętokrzyska NSZ.
Michał Gruszczyński
