Narodowe Siły Zbrojne były drugą co do wielkości po Armii Krajowej organizacją zbrojną polskiego podziemia niepodległościowego podczas II wojny światowej[1]. NSZ były formacją wojskową stworzoną głównie przez polską narodową prawicę, chociaż włączyła się w jej szeregi cała gama grup i organizacji o innych orientacjach, takich jak ludowe, syndykalistyczne, konserwatywne czy monarchistyczne. Ale ich wspólnym mianownikiem był generalnie katolicki i patriotyczny charakter, a więc jednoznacznie antykomunistyczny i antyniemiecki. NSZ podczas okupacji niemieckiej wypracowały własną doktrynę strategiczną, stwierdzającą wyraźnie i kategorycznie, że Polska ma dwóch głównych wrogów: narodowo-socjalistyczne Niemcy i komunistyczny Związek Sowiecki. To właśnie przede wszystkim stosunek do sowietów i bezkompromisowy antykomunizm zaważyły w tak istotny sposób na późniejszych negatywnych ocenach tej formacji w okresie PRL, a nawet początkach III RP.
NSZ były całkowicie samodzielne. Politycznie – nie podlegały bowiem żadnym zewnętrznym (ponadnarodowym i międzynarodowym) ośrodkom decyzyjnym i nie były od nich uzależnione. Materialnie – albowiem nie były wspomagane i finansowane przez żadną z walczących stron. Ideologicznie – bo były odporne na wszelkie ponadnarodowe prądy ideologiczne. A mimo to potrafiły stworzyć w podziemiu potężną organizację wojskową, dysponującą licznymi oddziałami partyzanckimi, rozległym i świetnie działającym wywiadem wojskowym, komunikacyjnym, gospodarczym i politycznym (obejmującym także tereny rdzennej Rzeszy), oraz rozbudowanym i prężnym aparatem propagandowym i własnymi agencjami prasowymi. Na szczególne podkreślenie zasługuje fakt, że potrafiły przyciągnąć do swych szeregów liczną kadrę oficerską (w tym oficerów wyższych i dyplomowanych), przez co stały się jedyną obok AK polską organizacją ścisłe wojskową, tworzącą własne plany operacyjne i realizującą program powszechnego szkolenia wojskowego, w większości jednostek organizacyjnych, w postaci konspiracyjnych szkół podchorążych kilku specjalności i szkół podoficerskich. Kształcono w nich – poza własnymi żołnierzami, również członków innych organizacji niepodległościowych.
NSZ było formacją wojskową, która stanowiła wraz z równoległą strukturą administracji cywilnej, integralną część wysiłku koordynowanego przez środowisko polityczne przedwojennego ruchu narodowego i narodowo-radykalnego. Razem tworzyły one alternatywną strukturę polskiej opozycji wobec zależnych od czynników cudzoziemskich, szczególnie Anglosasów, władz Polskiego Państwa Podziemnego. Według standardowych wzorców środowisko polityczne kierujące NSZ zbudowało nie tylko gabinet cieni, konkurencyjny wobec tzw. Grubej Czwórki, ale również równoległe struktury instytucji Państwa Podziemnego, częstokroć z zazębiającym się i powielającym o Delegaturę Rządu i Armię Krajową personelem. W tym sensie środowisko przywódcze NSZ tworzyło też alternatywę w stosunku do władz PPP.
Dysponowało ono ciałem, jednoczącym większość narodowców, które jednocześnie mogło było stać się namiastką quasi-parlamentu w postaci Tymczasowej Narodowej Rady Politycznej (TNRP), oraz organem wykonawczym w postaci Prezydium tej Rady. Na jej czele stał znany przedwojenny polityk i adwokat, działacz Stronnictwa Narodowego Zbigniew Stypułkowski. TNRP dysponowała także – poza wojskiem w konspiracji – konspiracyjną administracją, pod nazwą Służby Cywilnej Narodu (SCN), która przygotowywała na okres powojenny kadry fachowców różnych specjalności, a od strony teoretycznej wypracowała koncepcje ustrojowe, prawne, administracyjne i gospodarcze, które ukazywały się w postaci podręczników, opracowań i referatów, będących podstawą bardzo ożywionej, wielowątkowej dyskusji we własnej prasie organizacyjnej. Jak wspomnieliśmy, częstokroć działacze SCN pełnili jednocześnie funkcje w DR.
Najprężniej jednak działała organizacja wojskowa narodowców. Narodowe Siły Zbrojne powstały formalnie 20 września 1942 r. Z tą datą wyszedł bowiem Rozkaz Dowództwa NSZ Nr I/42. Proces formowania organizacji rozpoczął się faktycznie znacznie wcześniej, a jako datę początkową można przyjąć pierwsze dni lipca 1942 r., gdy na tle umowy scaleniowej Narodowej Organizacji Wojskowej (NOW) z Armią Krajową (AK) doszło do rozłamu w Komendzie Głównej NOW, a w następstwie w całej organizacji podziemnych endeków. Przeciwko scaleniu wypowiedziała się większość oficerów KG NOW i niektóre okręgi, w innych zaś doszło na tym tle do trwałych podziałów. Wówczas też pojawiła się po raz pierwszy nazwa: Narodowe Siły Zbrojne, którą przyjęła wkrótce nowa organizacja. Pierwszy raz użyto jej w komunikacie Tymczasowej Komisji Rządzącej Stronnictwa Narodowego z lipca 1942 r.:
TKR zgodnie z dotychczasową linią polityczną Obozu i postawą zajętą przez politycznych działaczy Obozu oraz kierownictwo narodowych organizacji wojskowych, postanowiła kontynuować pracę nad organizacją A[rmii] N[arodowej] oraz zdecydowanie zwalczać wszelkie próby uzależnienia narodowych sił zbrojnych od wojskowej emanacji sanacji, tj. PZP(ZWZ).[2]
Ta część Stronnictwa Narodowego, która nie podporządkowała się umowie scaleniowej z Armią Krajową, rozpoczęła proces scaleniowy różnych organizacji konspiracyjnych (przede wszystkim o obliczu narodowym), które dotychczas działały samodzielnie i nie podporządkowały się AK, oraz tych, w których doszło do wewnętrznych podziałów w wyniku scalenia z AK. Ostatecznie w skład NSZ weszły jako dwie główne siły: niescalone z AK struktury Narodowej Organizacji Wojskowej oraz wojskowa przybudówka ONR – Organizacja Wojskowa Związek Jaszczurczy. Ponadto z NSZ scaliły się mniejsze twory polityczno-wojskowe, jak: Narodowo-Ludowa Organizacja Wojskowa, Polski Obóz Narodowo-Syndykalistyczny, Zakon Odrodzenia Polski, Zbrojne Pogotowie Narodu, Legion Unii Narodów Słowiańskich, a także częściowo inne, mniejsze organizacje konspiracyjne o charakterze polityczno-wojskowym, wojskowym, wywiadowczym i propagandowym, jak: Tajna Armia Polska, Organizacja Wojskowa „Wilki”, Polskie Wojska Unijne, Polska Organizacja Zbrojna, Bojowa Organizacja Wschód, Konfederacja Zbrojna. Ich zasięg i liczebność były różne, od ogólnokrajowych przez regionalne, aż po drobne grupy środowiskowe.
[1] W wyniku akcji scaleniowej BCh przekazały do AK zaledwie 42 tys. ludzi. BCh – pion zbrojny konspiracyjnego Stronnictwa Ludowego – nie dysponowały kadrą oficerską, rozbudowanym wywiadem i kontrwywiadem, odpowiednim pionem propagandy, nie prowadziły powszechnego szkolenia wojskowego.
[2] „Komunikat Nr 1 Tymczasowej Komisji Rządzącej” (bez daty – lipiec 1942 r.). Odpis udostępniony przez dr. Krzysztofa Kaczmarskiego.
Tekst Leszka Żebrowskiego opublikowany jako wstęp do publikacji „Narodowe Siły Zbrojne. Dokumenty 1942–1944”, wybór, opracowanie i wstęp: M. J. Chodakiewicz, W. J. Muszyński, L. Żebrowski.
