Świerzewski Witold, pseud. „Bartek”, „Budrys”, „Wolski” (ur. 20 IX 1913 w Carskim Siole, zm. 12 III 1988 w Warszawie), działacz Stronnictwa Narodowego, polityk.
Był synem Stanisława, lekarza oraz Aliny z d. Jele. Rodzina Świerzewskich przedostała się do Polski po rewolucji bolszewickiej przez Odessę i osiedliła się w Wilnie. W.Świerzewski ukończył miejscowe Gimnazjum im. Zygmunta Augusta i następnie studiował na Wydziale Prawa Uniwersytetu Stefana Batorego. Wcześnie, już w okresie gimnazjalnym rozpoczął działalność polityczną, związując się z ruchem narodowym. Podczas studiów pełnił funkcję prezesa Bratniej Pomocy Studentów USB w Wilnie, działał również w Młodzieży Wszechpolskiej. Był filistrem Korporacji Polesia. Jako znakomity mówca wygrał konkurs krasomówczy w Wilnie i następnie ogólnopolski w Warszawie (1936).
Był osobistym sekretarzem posła na Sejm z ramienia SN Aleksandra Zwierzyńskiego (z którym organizował terenowe koła SN na Wileńszczyźnie). Po ukończeniu studiów rozpoczął aplikację adwokacką w kancelarii mec. Tadeusza Kiersnowskiego w Wilnie oraz wszedł w skład Zarządu Okręgu SN. II 1938 został zesłany przez władze sanacyjne do tzw. obozu odosobnienia w Berezie Kartuskiej, w związku ze „sprawą Stanisława Cywińskiego”, który został dotkliwie pobity przez oficerów WP Garnizonu Wilno. W.Świerzewski był wówczas jednym z głównych organizatorów protestów akademickich na ulicach Wilna. Po miesiącu pobytu w obozie został zwolniony na skutek stanowczej, osobistej interwencji abpa wileńskiego Romualda Jałbrzykowskiego u marszałka Edwarda Rydza-Śmigłego.
W VIII 1939 jako ppor. rez. otrzymał powołanie do wojska i wziął udział w kampanii wojennej. Po wejściu Armii Czerwonej 17 IX na ziemie polskie, wraz ze swą jednostką został internowany w obozie Glenciszki na Litwie, skąd zbiegł i 15 XII przedostał się do Wilna. Po nieudanej próbie przedostania się na Zachód do organizującej się tam Armii Polskiej, związał się z miejscową konspiracją, organizując tajne struktury SN i Organizacji Wojskowej SN (NOW) w Wilnie. Działał wówczas pod pseud. „Bartek”. Brał udział w wydawaniu pism konspiracyjnych SN „Słowo Narodowe” i „Narodowiec”. Brak kontaktów z centralą SN w Warszawie oraz specyficzna sytuacja narodowościowa w Wilnie, spowodowana okupacją litewską (od XI 1939) spowodowały, że na odprawie 18 XII działacze SN zrezygnowali z dalszej rozbudowy własnych konspiracyjnych struktur wojskowych. 28 XII odbyło się spotkanie z przedstawicielami KG Służby Zwycięstwu Polski, na której zapadły decyzje, że wszystkie wysiłki niepodległościowe na Wileńszczyźnie powinny być ujednolicone, przy poszanowaniu autonomii poszczególnych ugrupowań w dziedzinie w dziedzinie ideowo-propagandowej.
Władze centralne SN, które zostały o tym poinformowane z opóźnieniem, nie zaakceptowały tych decyzji, ale były one już nieodwracalne. Z podporządkowania się SZP-ZWZ wyłamała się tylko mała część NOW. Jednak W.Świerzewski, który cały czas utrzymywał intensywne kontakty z tą grupą, w 1942 doprowadził do jej scalenia z AK. W 1940 zawarł związek małżeński z Barbarą z d. Wachowską. Od pocz. 1941 usilnie poszukiwany przez NKWD, musiał się ukrywać.
W I 1940 została powołana w Wilnie Rada Wojewódzka (Okręgowa Rada Polityczna), która była zalążkiem Okręgowej Delegatury Rządu (ODR). Jesienią 1942 przekształciła się ona w Konwent Stronnictw Politycznych przy ODR. W.Świerzewski był delegatem SN w obu strukturach. Po formalnym powołaniu ODR, co nastąpiło w 1942, W.Świerzewski był organizatorem i pierwszym kierownikiem Wydziału Bezpieczeństwa (do VI 1943). Na tym stanowisku podlegał mu Oddział Śledczy (wywiad i informacja), Państwowy Korpus Bezpieczeństwa (policja państwowa) oraz Straż Samorządowa (policja municypalna).
W 1943 w imieniu Okręgowego Delegata Rządu Zygmunta Fedorowicza ps. „Albin” W.Świerzewski dokonał formalnego przejęcia Wojskowej Służby Ochrony Powstania. Związany z tym był charakterystyczny incydent, określający jego osobowość: Gdy przejmowałem tzw. Służbę Ochrony Powstania AK z Okręgu dla przekazania do Delegatury, miałem odprawę, na której byli prawie sami oficerowie policji przedwojennej. Po tej odprawie jeden z oficerów poprosił mnie o rozmowę w cztery oczy […]. Zaczął mi tłumaczyć i niemalże przepraszać, że to on mnie – jak się okazuje – wsadził do Berezy. Ja zapomniałem! Musiałem mu tłumaczyć, że to dziś nie ma żadnego znaczenia. Postawiliśmy na tych sprawach krzyżyk i nikt z nas do nich nie wraca, niezależnie od tego, w jakim stopniu ktoś ma obciążone sumienie. [W. Świerzewski, Relacja II, Warszawa 1987, cyt. za: L. Tomaszewski, Wileńszczyzna lat wojny i okupacji 1939-1945, Warszawa 1999].
Następnie w okresie VI – X 1943 był zastępcą kierownika Wydziału Informacji i Prasy ODR oraz kierownikiem jej komórki sprawozdawczej. Do zadań tego wydziału należało m.in. wydawanie biuletynów radiowych, ulotek informacyjnych, opracowywanie tygodniowych raportów i miesięcznych sprawozdań zbiorczych o sytuacji polityczno-społecznej na Wileńszczyźnie. 23 X 1943 został aresztowany przez Gestapo i osadzono go w więzieniu w Wilnie. Na skutek wielomiesięcznych zabiegów jego przełożonych z konspiracji oraz zaprzyjaźnionych polityków litewskich, został zakwalifikowany jako „więzień kryminalny” i 20 IV 1944 zwolniono go z okazji urodzin A. Hitlera. W Wilnie nie mógł już jednak nadal przebywać, zatem natychmiast udał się do Warszawy i w V 1944 zameldował się w Delegaturze Rządu na Kraj.
W ramach konspiracyjnego SN otrzymał przydział do Centralnego Wydziału Propagandy, gdzie działał pod ps. „Budrys”. VII 1944 został wydelegowany przez SN do Rady Politycznej organizacji NIE, która była tworzona na wypadek dalszej okupacji ziem polskich. Na skutek wybuchu Powstania Warszawskiego Rada nie rozwinęła działalności (odbyło się tylko jedno spotkanie). W okresie X – XII 1945 wchodził w skład Prezydium ZG SN (pod ps. „Wolski”), jesienią 1945 został także zastępcą Delegata Rządu Włodzimierza Marszewskiego pseud. „Gorczyca”.
Na skutek tragicznego nieporozumienia, 5 I 1946 W.Świerzewski został skazany zaocznie na karę śmierci przez Sąd Organizacyjny KG Narodowego Zjednoczenia Wojskowego. Przyczyną było m.in. jego przypadkowe spotkanie w Warszawie z dawnymi znajomymi z Wilna, S. Jędrychowskim i J. Putramentem, którzy w okresie międzywojennym byli bardzo krótko członkami miejscowej Młodzieży Wszechpolskiej a następnie związali się ze środowiskami komunistycznymi. W 1945 pełnili wysokie funkcje w strukturach władzy Polski Ludowej. Wyrok wydano wyłącznie na podstawie podejrzeń: „W motywach Sąd stwierdził, że mimo iż nie ma pewności co do winy, względnie wrogich zamiarów Świerzewskiego w stosunku do organizacji, to jednak istniejące poszlaki są, w warunkach konspiracyjnych, aż nadto wystarczające, aby powziąć wyrok skazujący; wymaga tego bezpieczeństwo pracy Organizacji” [„Protokółz posiedzenia Sądu Organizacyjnego odbytego w dniu 5.I.1946 r.” – kserokopia w zbiorach autora]. Kpt. Jan Morawiec pseud. „Remisz” (szef Pogotowia Akcji Specjalnej KG NZW), odmówił jednak jego wykonania, twierdząc, że nie ma dowodów winy i zdrady oskarżonego i ostrzegł W.Świerzewski, który w rezultacie zaprzestał dalszej działalności politycznej.
Do 1956 W.Świerzewski stale przenosił się z miejsca na miejsce, obawiając się aresztowania przez UB. W PRL aż do śmierci nie mógł podjąć pracy zawodowej jako adwokat. Od 1980 brał udział w pracach samokształceniowych grup narodowych. Słynął z doskonałych analiz politycznych, miał świetny kontakt z młodzieżą. Był odznaczony Złotym Krzyżem Zasługi z Mieczami.
Leszek Żebrowski
Źródła:
W służbie obcego wywiadu. Stenogram rozprawy sądowej przeciwko działaczom siatki szpiegowskiej KPOPP i Stoczni” (opr. R. Juryś), Warszawa1948;
Armia Krajowa w dokumentach 1939 – 1945, t. II, czerwiec 1941 – kwiecień 1943, Wrocław-Warszawa-Kraków 1990;
P. Siekanowicz, Obóz odosobnienia w Berezie Kartuskiej 1934-1939, Warszawa 1991;
P. Siekanowicz, Praktyki dyktatury. Sprawa napadu na redakcję „Dziennika Wileńskiego” w 1938 r., Warszawa 1993;
G. Górski, Administracja Polski Podziemnej w latach 1939-1945. Studium historyczno-prawne, Toruń 1995;
L. Tomaszewski, Wileńszczyzna lat wojny i okupacji 1939-1945, Warszawa 1999;
K. Komorowski, Polityka i walka. Konspiracja zbrojna ruchu narodowego 1939-1945, Warszawa 2000;
materiały własne autora.
