Bilan Włodzimierz (1903-1951), ps. „Marian”, „Mariański”, harcerz, dziennikarz, adwokat, działacz Ruchu Młodych Obozu Wielkiej Polski i Stronnictwa Narodowego, delegat rządu RP na wychodźstwie i więzień polityczny.
Był bez wątpienia w latach 30. – obok dr Józefa Liwo, posła na Sejm RP w latach 1930-35 i prezesa Zarządu Okręgu Rzeszowskiego SN oraz mjr. Władysława Owoca, prezesa zarządu powiatowego SN w Brzozowie – najwybitniejszym działaczem narodowym w zachodniej części województwa lwowskiego, a latach 1945-46 należał do czołowych działaczy konspiracyjnego SN w Kraju.
Począwszy od czasów gimnazjalnych, gdy jako harcerz w listopadzie 1918 r. bronił Przemyśla przed Ukraińcami, a w szeregach Sodalicji Mariańskiej formował swój katolicki światopogląd, całe dorosłe życie Włodzimierza Bilana – aż do śmierci w murach więzienia we Wronkach było wierną służbą idei Wielkiej Polski – Katolickiego Państwa Narodu Polskiego.
Urodził się 23.12.1903 r. w Przemyślu. Był najstarszym z dziewięciorga dzieci Michała (sierżanta armii austro-węgierskiej, a po odzyskaniu przez Polskę niepodległości pracownika służby więziennej) i Franciszki z d. Słodkiewicz. W 1925 r. ukończył II Państwowe Gimnazjum im. Kazimierza Morawskiego w Przemyślu. Na lata szkolne przypadają początki jego aktywności społeczno-politycznej. Należał do harcerstwa (był m.in. współzałożycielem Harcerskiego Klubu Sportowego „Czuwaj”) oraz Organizacji Młodzieży Narodowej i Związku Młodzieży Filareckiej. W listopadzie 1918 r. uczestniczył w obronie Przemyśla (za co został odznaczony „Gwiazdą Przemyśla”), a w czasie wojny polsko-bolszewickiej w 1920 r. pełnił służbę wartowniczą na terenie miasta w ramach Obywatelskiej Legii Ochotniczej. Pełnił również funkcję prezesa Czytelni Uczniowskiej i Sodalicji Mariańskiej. Pisywał artykuły do wychodzącego od października 1921 r. miesięcznika „Ku świtom”, organu przemyskiego hufca ZHP oraz był redaktorem wydawanego w latach 1921-22 pisma „Orlęta”. W 1923 r. należał do inicjatorów akcji uczczenia pamięci „Przemyskich Orląt” poległych w walkach z Ukraińcami w Przemyślu oraz w bitwie pod Niżankowicami i wszedł w skład powołanego w tym celu międzyszkolnego komitetu.
Po zdaniu egzaminu maturalnego W. Bilan rozpoczął studia na wydziale prawa Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie, które ukończył w 1932 r. W tym czasie rozwinął aktywną działalność w strukturach ruchu narodowego. Został członkiem Młodzieży Wszechpolskiej (był wieloletnim członkiem zarządu i wiceprezesem koła MW na UJK oraz członkiem zarządu Bratniej Pomocy Studentów UJK) i Związku Ludowo-Narodowego (ZL-N), a w końcu 1928 r. Stronnictwa Narodowego (po przekształceniu ZL-N w SN). W październiku 1926 r. był jednym z inicjatorów powołania w Przemyślu Zrzeszenia Młodzieży Narodowej (ZMN), które w grudniu tego roku przystąpiło do Obozu Wielkiej Polski (OWP). Po powstaniu w kwietniu 1927 r. Ruchu Młodych OWP, na bazie przemyskiego ZMN utworzony został przemyski okręg Ruchu Młodych (RM). Przez krótki okres W. Bilan pełnił funkcję kierownika RM OWP na województwo krakowskie, a następnie północną część województwa pomorskiego. W czasie kampanii przed wyborami do Sejmu i Senatu w marcu 1928 r. został sekretarzem narodowego komitetu wyborczego w okręgu tczewskim (nr 29) i pracował w redakcji wychodzącego w Tczewie „Gońca Pomorskiego”. Po powrocie do Przemyśla, od końca marca 1928 r. W. Bilan był przewodniczącym ZMN, kierując jednocześnie okręgowym komitetem RM. W listopadzie tego roku objął również funkcję redaktora naczelnego tygodnika „Ziemia Przemyska”. Z krótką przerwą w latach 1930-31, kierował tym pismem do września 1939 r. pisując z reguły artykuły wstępne (opozycyjne wobec władz sanacyjnych oblicze ideowe „Ziemi Przemyskiej” powodowało częste ingerencje cenzury i konfiskaty – w maju i czerwcu 1934 r. W. Bilan musiał drukować kilka numerów we Lwowie, a od lutego 1936 r. do sierpnia 1937 r., chcąc utrzymać pismo, zmuszony był nawet przenieść jego wydawanie do Poznania). Od czasów studenckich był również działaczem Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”.
30.06.1929 r. W. Bilan wziął udział w kongresie SN w Poznaniu zorganizowanym z okazji 10. rocznicy podpisania Traktatu Wersalskiego, a następnie odwiedził Romana Dmowskiego mieszkającego wówczas w Chludowie pod Poznaniem, wręczając mu trzy oprawione okolicznościowe numery „Ziemi Przemyskiej” wraz z dedykacją. W roku następnym w dniach 3-4 maja uczestniczył w zjeździe Ruchu Młodych OWP w Gdyni, będącym wielką manifestacją młodzieży narodowej.
Aktywność polityczna W. Bilana i kierowanego przezeń ZMN wzbudziła zaniepokojenie władz. 13.07.1930 r. w czasie spaceru nad Sanem został on napadnięty i pobity przez sierżanta Stanisława Pilara, podoficera z 38. Pułku Piechoty w Przemyślu. Inspiratorem pobicia Bilana był ówczesny dowódca 38. pp płk Wacław Kostek-Biernacki, który publicznie miał oświadczyć, że na młodzież narodową trzeba wziąć kije i rewolwery. Kilka dni po pobiciu W. Bilan opublikował na łamach „Ziemi Przemyskiej” artykuł Moja odpowiedź. Napiętnował w nim stosowane przez władze sanacyjne metody walki z opozycją (w tym przede wszystkim angażowanie do niej Wojska Polskiego, przez co podważano jego autorytet w społeczeństwie), przypominając przypadki pobić działaczy narodowych (m.in. b. ministra Jerzego Zdziechowskiego) przez oficerów WP. Przemyski korpus oficerski dopatrzył się w tym artykule obrazy WP i ogłosił bojkot osoby W. Bilana oraz „Ziemi Przemyskiej”. Z Bilanem solidaryzował się wówczas gen. Józef Haller publikując w „Ziemi Przemyskiej” list otwarty w tej sprawie. Dopiero po 5 latach, w połowie 1935 r., gen. Mieczysław Boruta-Spiechowicz, komendant Garnizonu Przemyskiego (od 1934 r. dowódca stacjonującej w Przemyślu 22. Dywizji Piechoty Górskiej), po złożeniu przez Bilana deklaracji, że nie było jego intencją obrażenie armii, odwołał ten bojkot.
28.03.1933 r. minister spraw wewnętrznych płk Bronisław Pieracki rozwiązał Obóz Wielkiej Polski. Jednocześnie rozwiązane zostało Zrzeszenie Młodzieży Narodowej jako organizacja filialna OWP. W. Bilan wraz z kilkunastoma młodymi przemyskimi narodowcami został wówczas na ponad dwa tygodnie aresztowany. Jeszcze w kwietniu tego roku objął kierownictwo – powstałej w oparciu o członków ZMN – przemyskiej Sekcji Młodych SN, a w lipcu został wiceprezesem Zarządu Podokręgu Przemyskiego SN (oprócz Przemyśla obejmował on powiaty Dobromil, Sanok, Brzozów i Krosno). W kwietniu 1934 r. po śmierci dotychczasowego prezesa Józefa Kostrzewskiego stanął na czele Podokręgu Przemyskiego SN. Kierował nim – i jednocześnie strukturami Stronnictwa w powiecie przemyskim – do września 1939 r. Jako prezes Podokręgu Przemyskiego SN został wybrany przez Radę Okręgową SN we Lwowie na członka Rady Naczelnej SN. Pełnił tę funkcję do września 1939.
W latach 1935-1939 W. Bilan był z ramienia Stronnictwa radnym miasta Przemyśla, pełniąc funkcję wiceprzewodniczącego Klubu Narodowego. W okręgu wyborczym, w którym kandydował wybory przeprowadzano aż trzy razy (w maju i listopadzie 1934 r. oraz w styczniu 1935 r.), gdyż dwukrotnie ich wyniki zostały unieważnione. Dzięki m.in. aktywności W. Bilana patronami przemyskich ulic zostali brygadier Czesław Mączyński dowodzący obroną Lwowa i Józef Kostrzewski, działacz narodowy i pierwszy po odzyskaniu niepodległości burmistrz Przemyśla. Na forum rady miejskiej W. Bilan skutecznie zabiegał o uczczenie pamięci obrońców Przemyśla (pomnik „Orląt Przemyskich” został wreszcie odsłonięty 11.11.1938 r.) oraz rozwiązanie przemyskiej żydowskiej loży masońskiej „B’nai B’rith” – „Synowie Przymierza” (nastąpiło to 27.11.1938 r. – kilka dni po podpisaniu przez prezydenta RP dekretu o rozwiązaniu zrzeszeń wolnomularskich).
W czasie wyborów samorządowych w maju 1939 r. lista SN w okręgu w którym kandydował W. Bilan została unieważniona (w sumie unieważniono wówczas listy SN w 4 na 10 okręgów wyborczych w Przemyślu). Wniesione protesty nie zostały rozpatrzone do wybuchu wojny.
Pobicie, permanentne problemy z cenzurą, aresztowanie, próby pozbawienia mandatu radnego nie wyczerpywały listy szykan na jakie był narażony ze strony władz sanacyjnych. Wkrótce po XI Walnym Zjeździe Związku Harcerstwa Polskiego w lutym 1931 r. (nowym przewodniczącym ZHP wybrano wówczas wojewodę śląskiego Michała Grażyńskiego), podharcmistrz Bilan znalazł się w grupie instruktorów reprezentujących nurt katolicko-narodowy w harcerstwie, którym cofnięto stopień i których usunięto ze związku.
W marcu 1939 r. ukończył aplikację i zdał egzamin adwokacki, ale do wybuchu wojny nie otrzymał pozwolenia na prowadzenie własnej kancelarii. Opuścił Przemyśl na krótko przed jego zajęciem przez Niemców (15 września) i dotarł w okolice Stryja, gdzie zastała go agresja sowiecka. Wrócił do Przemyśla, został aresztowany przez Niemców i przez kilka tygodni był więziony na Zamku w Rzeszowie. Po zwolnieniu z więzienia wraz i innymi przemyskimi narodowcami (m.in. Leonem Uchwatem) zorganizował siatkę przerzutów granicznych przez Karpaty na Węgry. Jednak już w pierwszej połowie stycznia 1940 r. została ona rozbita przez gestapo. Wśród ponad 20 aresztowanych wówczas osób była żona Bilana – Michalina oraz czterech jego braci (Aleksander, Tadeusz, Mieczysław i Bolesław). Żonę wkrótce zwolniono z uwagi na zaawansowaną ciążę, a bracia po wielomiesięcznym śledztwie zostali wywiezieni do obozu koncentracyjnego w Oświęcimiu. Sam W. Bilan uniknął aresztowania, gdyż nie było go wówczas w Przemyślu. Od tej pory był poszukiwany przez gestapo. Po nieudanych próbach przedostania się na Węgry, od kwietnia 1940 r. do końca okupacji pod nazwiskiem Słodkiewicz ukrywał się w Miechowie, gdzie jego ojciec był naczelnikiem więzienia. Utrzymywał kontakty z działaczami SN (Władysławem Owocem, komendantem Okręgu Krakowskiego Narodowej Organizacji Wojskowej, Józefem Haydukiewiczem, prezesem Zarządu Okręgu Krakowskiego SN oraz mieszkającym w Miechowie b. posłem na Sejm i działaczem SN Tadeuszem Lechem), nie angażował się jednak bliżej w działalność konspiracyjną. Nie przyjął propozycji, aby objąć stanowisko prezesa zarządu powiatowego Stronnictwa w Miechowie, ani nie zgodził się na proponowaną mu latem 1944 r. przez Józefa Haydukiewicza pracę w Centralnym Wydziale Propagandy ZG SN. Jednym z powodów odmowy aktywnego włączenie się w działalność podziemia narodowego był rozłam do jakiego w lipcu 1942 r. doszło w SN w związku ze scaleniem NOW z AK.
Mieszkając w Miechowie W. Bilan napisał szkic historyczno-wspomnieniowy U źródeł wrześniowej katastrofy oraz opracowanie dokumentujące zbrodnie niemieckie na narodzie polskim, które w 1945 r. próbował bezskutecznie wydać drukiem.
Wiosną 1945 r. W. Bilan zamieszkał w Krakowie. W końcu kwietnia 1945 r. skontaktował się z nim ks. Jan Stępień ps. „Dr Jan”, stojący na czele Centralnego Wydziału Propagandy (CWP) ZG SN, proponując mu funkcję kierownika działu prasowego w CWP. Bilan zgodził się i od końca maja 1945 r. do połowy czerwca 1946 r. redagował „Centralny Biuletyn Wewnętrzny”, powielany dwutygodnik przeznaczony dla członków ZG SN. W czerwcu 1945 r. został wpisany na listę adwokatów Izby Adwokackiej w Krakowie. Mimo pracy w konspiracyjnych strukturach SN należał do zwolenników koncepcji legalizacji Stronnictwa Narodowego. Utrzymywał bliskie kontakty ze Stanisławem Rymarem, który kierował krakowska grupą Komitetu Legalizacyjnego SN.
W grudniu 1945 r. W. Bilan spotkał się kilkakrotnie w Krakowie i Katowicach z Edwardem Sojką ps. „Majewski”, przybyłym z Londynu wysłannikiem prezesa SN Tadeusza Bieleckiego. Oprócz reorganizacji władz Stronnictwa w kraju, celem misji Sojki było powołanie sieci delegatur rządu RP na wychodźstwie, które miały zapewnić przepływ informacji między władzami RP w Londynie a Krajem oraz udzielać wsparcia finansowego działaczom podziemia i ich rodzinom. W. Bilan zgodził się objąć stanowisko delegata rządu na województwo wrocławskie. W organizację delegatury dolnośląskiej zaangażował się aktywniej po rezygnacji z pracy w CWP w połowie czerwca 1946 r. Jego współpracownikami, którzy opracowywali dla niego raporty dotyczące życia politycznego, gospodarczego i kulturalnego na Dolnym Śląsku byli: Michał Więckowski ps. „Pyra”, dr Franciszek Kącki ps. „Jeleń” (kierownik komórki wydawniczej), ks. Jan Stępień ps. „Dr Jan” (zastępca delegata), Jan Kornecki ps. „Chłopecki” oraz w mniejszym stopniu prof. Karol Stojanowski. Funkcję łączniczki pełniła Maria Zwolińska „Wanda”. Otrzymywane raporty W. Bilan przekazywał delegatowi rządu na województwo krakowskie Mieczysławowi Pszonowi ps. „Szyszka”. Od października 1945 r. utrzymywał również bliskie kontakty z działaczami Komitetu Ziem Wschodnich (przede wszystkim ze Zbigniewem Nowosadem, Kazimierzem Próchnikiem i Stanisławem Zielińskim).
Wieczorem 1.12.1946 r. W. Bilan został aresztowany przed swym mieszkaniem w Krakowie (ul. Kordeckiego 3 m. 6) przez funkcjonariuszy UB z Warszawy. W końcu grudnia przewieziono go do więzienia na Mokotowie. Po prawie rocznym śledztwie zasiadł wraz z ks. J. Stępniem, J. Korneckim i F. Kąckim na ławie oskarżonych przed Wojskowym Sądem Rejonowym w Warszawie. Rozprawie w dniach 18-26.11.1947 r. przewodniczył sędzia mjr Roman Abramowicz. Sąd ten uznał go winnym, że:
a) w okresie od maja 1945 r. do dnia zatrzymania tj. do dnia 1 grudnia 1946 r. na terenie Polski działając z zamiarem usunięcia przemocą Krajowej Rady Narodowej. Rządu Jedności Narodowej, brał udział w nielegalnym związku „Stronnictwo Narodowe” i ekspozyturze b. „rządu londyńskiego” – „Delegatura”, gdzie występując pod pseudonimem „Mariański” pełnił funkcję naczelnego redaktora w Centralnym Wydziale Propagandy Stronnictwa Narodowego (…). b) w okresie od lipca 1946 r. do dnia zatrzymania tj. do dnia 1 grudnia 1946 r. występując pod pseudonimem „Mariański” działając na szkodę Państwa Polskiego, pełnił funkcję delegata ekspozytury b. „rządu londyńskiego” na okręg wrocławski pod kryptonimem „Piaski”, zorganizował sieć wywiadowczą we wspomnianym okręgu (…).
29.11.1947 r. został skazany na karę śmierci, utratę na zawsze praw publicznych i obywatelskich praw honorowych oraz przepadek mienia.
19.01.1948 r. prezydent B. Bierut skorzystał z prawa łaski i – najprawdopodobniej dzięki interwencji Stanisława Grabskiego – zamienił W. Bilanowi karę śmierci na dożywotnie więzienie.
Włodzimierz Bilan zmarł w szpitalu więziennym we Wronkach 21.04.1951 r. Wg oficjalnej wersji przyczyną śmierci był rak żołądka. Istnieje jednak hipoteza, że mógł zostać zamordowany przez współwięźnia-kryminalistę. Został pochowany na miejscowym cmentarzu, przy czym jego żonie i dzieciom władze komunistyczne nie pozwoliły wziąć udziału w pogrzebie. Od kilku lat Włodzimierz Bilan jest patronem jednej z ulic Przemyśla.
Krzysztof Kaczmarski
Źródła:
Centralne Archiwum Wojskowe Filia nr 2 – Archiwum Warszawskiego Okręgu Wojskowego, sygn. 118/91/3753 (Sr 1371/47), Akta sprawy przeciwko Włodzimierzowi Bilanowi i towarzyszom, t. I-II;
CAMSWiA, Zespół SN, sygn. 524, Związek Akademicki Młodzież Wszechpolska i Młodzież Wielkiej Polski (oprac. W. Jaworski);
Ziemia Przemyska, numery z lat 1926-1939;
G. Ciura, Pełnić służbę Bogu i Polsce. Harcerstwo Polskie (Hufce Polskie) 1939-1945, Warszawa 1998, ss. 17-18;
M. Dalecki, Państwowe Gimnazjum II im. Kazimierza Morawskiego w Przemyślu w latach 1907-1939, [w:] Przemyskie Zapiski Historyczne, t. VII-IX, Przemyśl 1993, ss. 86-87, 96;
W. Frazik, Edward Paweł Sojka (1905-1979), [w:] Konspiracja i opór społeczny w Polsce 1944-1956. Słownik biograficzny, t. 1, Kraków-Warszawa-Wrocław 2002, s. 418;
S. Krakowski, Udział przemyskich harcerzy w walkach o niepodległość i jej granice (1914-1920), [w:] Przemyskie Zapiski Historyczne, t. VII-IX, Przemyśl 1993, ss. 111-112, 115;
L. Kulińska, Narodowcy. Z dziejów Stronnictwa Narodowego w Polsce w latach 1944-1947, Warszawa-Kraków 1999, ss. 57-58, 71, 74-76;
K. Mirecki, Narodowa Organizacja Wojskowa w Centralnym Okręgu Przemysłowym, b.m., 1988, ss. 79-88;
M. Orłowski, Konspiracyjna prasa Obozu Narodowego z lat 1944-1947, [w:] L. Kulińska, M. Orłowski, R. Sierchuła, Narodowcy. Myśl polityczna i społeczna Obozu Narodowego w Polsce w latach 1944-1947, Warszawa-Kraków 2001, s. 191;
W. Owoc, Krakowska Narodowa Organizacja Wojskowa. Wojna i konspiracja (Wspomnienia), Biblioteka Miesięcznika „Pod Prąd”, Warszawa 1988, ss. 23-24;
J. Rożański, Obóz narodowy w Przemyślu. Rys historyczno-wspomnieniowy, „Rocznik Przemyski”, t. XXVIII, Przemyśl 1992, ss. 253, 264-265;
J. Rożański, Narodowa Organizacja Wojskowa – Armia Krajowa w Przemyślu (1939-1945), [w:] Przemyskie Zapiski Historyczne, t. X, 1994, s. 74;
G. Szopa, Wybory parlamentarne i samorządowe w Przemyślu w latach 1918-1939, [w:] Przemyskie Zapiski Historyczne, t. XI, Przemyśl 1998, ss. 161-162;
J. J. Terej, Rzeczywistość i polityka. Ze studiów nad dziejami najnowszymi Narodowej Demokracji, Warszawa 1979, ss. 28, 354.
