Rafał Zgorzelski
Mam szczerą wolę całym życiem pełnić służbę Bogu i Polsce, nieść chętną pomoc bliźnim i być posłusznym Prawu Harcerskiemu.
W październiku 1939 roku grupa instruktorów harcerskich o poglądach katolicko-narodowych z Kręgu Św. Jerzego utworzyła – konkurencyjne w stosunku do sympatyzujących z obozem piłsudczykowskim Szarych Szeregów – Harcerstwo Polskie. Naczelnikiem Harcerstwa Polskiego, zwanego również Harcerstwem Katolickim, Narodowym, a od 1943 roku Hufcami Polskimi został jeden z najwybitniejszych założycieli i instruktorów przedwojennego ZHP hm. RP Stanisław Sedlaczek. Przewodniczącym Rady Harcerskiej wybrano zaś Władysława Sołtana.
Szare Szeregi uważały siebie za jedynych kontynuatorów funkcjonującego do 1939 roku Związku Harcerstwa Polskiego. Harcerstwo Narodowe nawiązywało do tradycji ZHP istniejącego w latach 1911-1931, tj. do XI Walnego Zjazdu, na którym reprezentanci nurtu katolickiego utracili władzę na rzecz zwolenników sanacji.
Inspektorzy HP pragnęli utworzenia alternatywnej dla Szarych Szeregów organizacji, która mogłaby realizować głoszone przez nich postulaty katolickie i narodowe. Akcentowali wartości chrześcijańskie i przywiązanie do tradycji. Proponowali nową jakość w stosunku do przedwojennego ZHP. Zasadnicza różnica w porównaniu z ustrojem Szarych Szeregów polegała na połączeniu pracy harcerstwa męskiego i żeńskiego w ramach jednej organizacji. Ideologia Hufców Polskich zbudowana była na fundamencie wiary katolickiej. Patronką organizacji obrano Najświętszą Maryję Pannę, Królową Polski. Drugim filarem, na którym opierało się Harcerstwo Katolickie, była tradycja narodowa. Żywiono przekonanie o szczególnej pozycji narodu, który powinien zmierzać do zbudowania Katolickiego Państwa Narodu Polskiego. Naród uważano za wartość nadrzędną. Nadrzędną, bowiem stworzoną na ziemi przez Boga. Harcerstwo Narodowe dążyło do wychowania młodzieży w poczuciu odpowiedzialności za losy ojczyzny, do ukształtowania ludzi prawych, o twardym kręgosłupie ideowo-moralnym. Program Harcerstwa Polskiego odzwierciedlała broszura zatytułowana Harcerstwo. Zarys podstaw ideowych i organizacji, zwana popularnie „Sasem” (od pseudonimu Stanisława Sedlaczka).
Harcerstwo Narodowe było organizacją walczącą. Swoje struktury tworzyło w oparciu o drużyny należące do przedwojennego porozumienia narodowego „Strażnicy”. Jednym z głównych budowniczych siatki HP był ks. Henryk Czepułkowski. Organizację podzielono na 4 okręgi i 14 obwodów. Działało w nich 160 drużyn, ok. 1600 harcerzy i harcerek, nie licząc młodzieży. Stan liczbowy Szarych Szeregów określany był na 2 do 3 tys. osób. Pod koniec II wojny światowej w HP funkcjonowało ok. 4 tys. osób.
Po aresztowaniu Stanisława Sedlaczka w maju 1941 r., funkcję naczelnika objął Witold Sawicki. Naczelniczką HP została Halina Sadkowska, a po jej wywiezieniu do obozu koncentracyjnego w Ravensbrück (czerwiec 1944) – Jadwiga Wróblewska.
Najsilniejszym i najlepiej zorganizowanym ośrodkiem pracy Hufców Polskich była Warszawa. Do prężniejszych terenów pracy Harcerstwa Katolickiego należały również Kraków i Lwów. Silne ośrodki funkcjonowały także m.in. w Lublinie, Kielcach, Radomiu, Tarnopolu, Częstochowie, Poznaniu, Jarosławiu, Stryju i Grójcu.
Od początku okupacji Harcerstwo Polskie, w przeciwieństwie do Szarych Szeregów i innych środowisk harcerskich, szczególny nacisk kładło na pracę wychowawczą. Naczelnictwo HP przygotowało i przeprowadziło kilkanaście kursów instruktorskich i podharcmistrzowskich. Program prób instruktorskich zawierał zarówno elementy wiedzy na temat metodyki harcerskiej, jak i wychowania religijnego oraz narodowego.
Harcerstwo Polskie przyjmowało w swoje szeregi młodzież niepełnoletnią. Stąd też w programach szkolenia wiele miejsca zajmowały aspekty wychowania patriotycznego. Poza pracą harcerską młodzież katolicka brała czynny udział w akcjach „małego sabotażu”, a także w kolportażu wydawnictw i prasy podziemnej. Harcerstwo Polskie wraz z pozostałymi organizacjami młodzieżowymi prowadziło tzw. Akcję „M” („Młodzież”), polegającą na prowadzeniu pracy opiekuńczej i wychowawczej z młodzieżą niezorganizowaną. Część Hufców Polskich brała czynny udział w działalności wywiadowczej, której natężenie przypadło na miesiące poprzedzające niemieckie uderzenie na Sowietów. Bardzo ważnym elementem programu Harcerstwa Katolickiego było przygotowanie harcerzy do „zbliżającej się walki zbrojnej”. Początkowo szkolenie miało charakter teoretyczny. Harcerstwo Polskie bowiem sprzeciwiało się, w odróżnieniu od Szarych Szeregów, angażowaniu młodzieży do bieżących działań zbrojnych. Harcerze zaczęli jednak podejmować współpracę z formacjami wojskowymi. W tej sytuacji kierownictwo Hufców Polskich postanowiło wprowadzić starsze roczniki harcerzy w struktury armii podziemnej.
O żywotności Harcerstwa Polskiego świadczyła również aktywność wydawnicza. Pierwszym pismem HP był miesięcznik „Harcerz”, który zaczął ukazywać się w roku 1942 w Warszawie. Jego założycielem i redaktorem był phm. Stanisław Dobrowolski. „Harcerz” posiadał wyraźne oblicze polityczne. Z dużą sympatią odnosił się do Obozu Narodowo-Radykalnego. Harcerstwo Polskie dążyło do zrealizowania hasła Wielkiej Polski. „Harcerz” prezentował określony program polityczny. Proponował konkretne rozwiązania ustrojowe i społeczne. Mówił o konieczności powrotu na ziemie piastowskie, tj. oparciu granicy zachodniej o Odrę i Nysę Łużycką. O budowie związku narodów zachodniosłowiańskich zagrożonych przez Niemcy i Rosję Sowiecką. Pismo cechowała pewna dojrzałość polityczna. Było ono periodykiem środowiskowym, a nie organizacyjym.
W 1943 r. pojawił się miesięcznik „Patrol”, który wydawano we współpracy ze Stronnictwem Narodowym. Zamieszczano w nim instrukcje i materiały szkoleniowe. Podejmowano polemikę z ideowymi przeciwnikami. Publikowano gawędy i artykuły okolicznościowe. Z Harcerstwem Polskim związane również było „Ogniwo”, „Gawędy HP”, „Satyry”, „Młody Las”, „Kamykowe Dusze”, „Słońce w Oczy”, „Obozowiec” oraz „Zew Kresowy”.
Harcerstwo Narodowe uznawał emigracyjny Rząd Polski. Współpracowała z nim również Krajowa Delegatura Rządu w osobach Antoniego Ponikowskiego i Stefana Korbońskiego. Emigracyjny Komitet Naczelny ZHP uznawał Harcerstwo Polskie za część składową ZHP. Temu stanowisku KN ZHP przeciwstawiało się kierownictwo Szarych Szeregów. Harcerstwo Katolickie podkreślało swoją polityczną niezależność. Faktyczna współpraca ze Stronnictwem Narodowym i ONR chroniła Hufce Polskie przed izolacją w strukturach państwa podziemnego.
Na przełomie 1943 i 1944 roku naczelnictwo HP nawiązało bliższą współpracę z Narodową Organizacją Wojskową. I choć Harcerstwo Polskie nie było podporządkowane żadnej organizacji wojskowej, to wielu harcerzy funkcjonowało również w ramach Narodowych Sił Zbrojnych.
W czerwcu 1943 roku z inicjatywy HP oraz związanej z Grupą „Szańca” Młodzieży Wielkiej Polski zawiązane zostało Porozumienie Organizacji Młodzieżowych, którego przewodniczącym został Mieczysław Kurzyna. W skład POM weszły: Młodzież Wielkiej Polski, Młodzież SN „Kwadrat”, Front Odrodzenia Polski i Unia. Od marca 1944 r. POM wydawał pismo „Młodzież Rzeczpospolitej”. Same Hufce Polskie przybrały zdecydowanie antykomunistyczny charakter.
Jeszcze jesienią 1939 r. podjęto rozmowy w celu połączenia rozbitego harcerstwa w jedną całość. Tego rodzaju inicjatyw było w czasie okupacji wiele. Szare Szeregi pragnęły podporządkować sobie inne organizacje, lecz godziły się jedynie na niewielkie ustępstwa personalne i programowe. W stosunku do Harcerstwa Katolickiego cechowała je wyraźna niechęć.
Hufce Polskie wzięły czynny udział w powstaniu warszawskim. Stołeczne Harcerstwo Polskie zorganizowane było w Kompanii Harcerskiej i Harcerskim Plutonie Łączników należących do Batalionu „Gustaw” – NOW. Wielu harcerzy walczyło w kompaniach „Aniela” i „Anna” oraz utworzonym w trakcie powstania Batalionie „Harnaś”. Harcerstwo Narodowe okupiło udział w powstaniu ogromną daniną krwi. Resztki Batalionu „Gustaw” opuściły po kapitulacji 5 października ruiny umiłowanej stolicy. Naczelnik HP Witold Sawicki, jego zastępca Kazimierz Burmajster i większość harcerzy dostali się do niewoli. Kompania Harcerska i Harcerski Pluton Łączników straciły w powstaniu ok. 45% stanu osobowego.
Dekretem z 31 grudnia 1944 r. komunistyczni okupanci Polski powołali do życia ZHP. Ostatni naczelnik Szarych Szeregów Leon Marszałek podjął 3 stycznia 1945 r. decyzję o rozwiązaniu wszystkich jednostek organizacyjnych. Harcerstwo Polskie nie zaprzestało swej działalności. Władze Harcerstwa Narodowego po powstaniu warszawskim mieściły się w Krakowie. Nie widząc możliwości realizowania programu katolicko-narodowego w ramach stworzonego przez komunistów ZHP, naczelnik Sawicki polecił swoim podkomendnym odbudować dawne struktury Harcerstwa Katolickiego. Odnowiono więc chorągiew warszawską, lwowską, krakowską, białostocką, łódzką, opolską i rzeszowską. Wysiłki organizacyjne skupiły się również na pracy ideowo-wychowawczej z młodzieżą. Naczelnictwo HP poleciło swoim członkom tworzenie legalnie działających kół Polskiego Czerwonego Krzyża. Z inicjatywy Sawickiego próbowano utworzyć krąg starszoharcerski. Niestety bezskutecznie. Część Hufców Polskich podjęła współpracę z Narodowym Zjednoczeniem Wojskowym.
We wrześniu 1945 r. odbyło się ostatnie zebranie naczelnictwa Harcerstwa Polskiego. W grudniu tego samego roku nastąpiły pierwsze aresztowania wśród kierownictwa i członków Hufców Polskich. Przywódców Harcerstwa Narodowego osadzono w więzieniu mokotowskim. Proces wojskowy rozpoczął się 20 lutego 1947 roku. Naczelnictwo Harcerstwa Polskiego oskarżono o „próbę obalenia demokratycznego ustroju Państwa Polskiego”. Sąd Wojskowy skazał 24 lutego 1947 r. naczelnika Witolda Sawickiego na karę 8 lat pozbawienia wolności i 2 lata pozbawienia praw publicznych. Naczelniczka Hufców Polskich hm. Halina Sadkowska otrzymała wyrok 3 lat pozbawienia wolności, podobnie zresztą jak Jerzy Świderski, a Krzysztof Eychler – rok pozbawienia wolności. W 1949 r. nastąpiły aresztowania wśród harcerzy i harcerek byłej Chorągwi Lwowskiej HP. Proces odbył się na początku 1950 r. w Katowicach. Zapadły wyroki od pół do dwóch lat więzienia. „Rycerzy” Hufców Polskich skazywano również za udział w Narodowych Siłach Zbrojnych i Organizacji Polskiej. Represje i prześladowania przyniosły kres działalności Harcerstwa Polskiego. Harcerze HP, którzy po przestaniu zmagań wojennych pozostali na Zachodzie, kontynuowali swoją pracę w ramach emigracyjnego ZHP, którego władze miały siedzibę w Londynie.
HP zostało odnowione w 1983 r. dzięki staraniom ks. phm. Franciszka Nowickiego SJ. Obecnie wszystkie drużyny i kręgi Harcerstwa Polskiego działają w środowiskach katolickich i narodowych. Współpracują również ze Stowarzyszeniem Rodzin Katolickich i środowiskami kombatanckimi oraz Związkiem Harcerstwa Rzeczypospolitej. Harcerstwo Polskie składa się z organizacji senioralnej i młodzieżowej. Wydaje pisma: „HP – Materiały Programowe”, „Do celu”, „Patrol”, „Łącznik”, „Ogniwo”, „Biuletyn Informacyjny”. Rodzice i sympatycy HP skupiają się w kołach przyjaciół i sekcjach. Harcerz Hufców Polskich i jeden z wybitniejszych historyków tej organizacji jest obecnie zastępcą prezesa Rady Naczelnej Związku Żołnierzy Narodowych Sił Zbrojnych.
Artykuł napisano w oparciu o publikację Grzegorza Ciury Pełnić służbę Bogu i Polsce. Harcerstwo Polskie („Hufce Polskie”) 1939-1945, Warszawa 1998.
Przedruk ze „Sprawy Polskiej. Pisma chrześcijańsko-narodowego”, maj-czerwiec 2000, nr 3(11), ss. 37-39
